Class 12 Logic and Philosophy Chapter 2 – আগমনৰ ভিত্তি, কাৰ্য-কাৰণ বিধি আৰু গমনৰ বস্তুগত ভিত্তি – All Question Solutions | AHSEC (Assamese Medium)
দ্বাদশ শ্ৰেণীৰ তৰ্কবিজ্ঞানে অধ্যায় ২ – আগমনৰ ভিত্তি, কার্য-কাৰণ বিধি আৰু গমনৰ বস্তুগত ভিত্তিৰ সকলো প্ৰশ্নৰ সমাধান (AHSEC – Assamese Medium)
এই অধ্যায়ত আগমনৰ ভিত্তি, কার্য-কাৰণ বিধিৰ তত্ব, আৰু গমনৰ বস্তুগত ভিত্তিৰ গভীৰ বিশ্লেষণ দিয়া হৈছে। আগমনৰ ভিত্তিয়ে যুক্তিবাদ আৰু প্ৰমাণৰ সফল ব্যৱহাৰৰ মূল আধাৰ হিচাপে কাম কৰে। কার্য-কাৰণ বিধি বুজায় কাৰ্য আৰু কাৰণৰ সম্পর্ক আৰু ইয়াৰ তাত্ত্বিক দিশ। গমনৰ বস্তুগত ভিত্তি তৰ্কবিজ্ঞান আৰু দৰ্শনত তথ্য আৰু অনুমানৰ মূল আধাৰ প্ৰদান কৰে। অস্পীন একেডেমীৰ এই অধ্যায়ৰ সমাধানসমূহ সহজভাৱে উপস্থাপন কৰা হৈছে, যিয়ে শিক্ষাৰ্থীক নতুন পাঠ্যক্ৰম বুজাত সহায় কৰে।
✅ কি শিকিব:
- আগমনৰ ভিত্তিৰ ব্যাখ্যা আৰু ভূমিকা
- কার্য-কাৰণ বিধিৰ ধৰ্ম আৰু তাত্ত্বিক ধারণা
- গমনৰ বস্তুগত ভিত্তিৰ স্বরূপ আৰু প্ৰয়োগ
- যোগাযোগ আৰু যুক্তি-চিন্তনৰ আধাৰ হিচাপে আগমন
- কৰ্ম আৰু কাৰণৰ সংযোগৰ ব্যাখ্যা
- বস্তুগত তথ্য আৰু অনুমানৰ বিশ্লেষণ
🎯 অস্পীন একেডেমীৰ সুবিধা:
- AHSEC Logic and Philosophy পাঠ্যক্ৰমৰ সম্পূৰ্ণ আৰু সহজ সমাধান
- প্ৰশ্নাবলী আৰু অনুশীলনীৰ বিস্তৃত উত্তৰ
- অসমীয়া মাধ্যমৰ সহজ আৰু বুজাব পৰা ভাষা
- তত্ত্ব আৰু বাস্তৱ ব্যৱহাৰৰ সম্পূৰ্ণ ব্যাখ্যা
- পরীক্ষাত সফলতাৰ বাবে সহায়ক নির্দেশনা
Chapter URL: https://ospinacademy.com/class-12-logic-philosophy-chapter-2-ahsec
Class 12 Logic And Philosophy (তৰ্কবিজ্ঞান আৰু দৰ্শন) | AHSEC | All Chapter Solutions PDF
Limited Time Offer!
(For AHSEC Class 12, Assamese Medium)
Get comprehensive preparation for Class 12 Logic And Philosophy (Assamese Medium) with chapter-wise solutions PDF.
Includes complete textual answers, terms, explanations, and examples for every chapter as per latest AHSEC syllabus.
Perfect for self-study, homework, and board exam revision!
খণ্ড-২
অধ্যায় ১ আগমনৰ ভিত্তি
(Grounds of Induction)
পাঠভিত্তিক প্রশ্নোত্তৰ
(Textual Questions and Answers)
অনুশীলনী –
(পাঠ্যপুথিৰ পৃষ্ঠা নং 38)
১। খালী ঠাই পূৰণ কৰাঃ
(ক) আগমনৰ ভিত্তি_______প্ৰকাৰৰ।
উত্তৰঃ দুই
(খ) প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি আগমন অনুমানৰ________ভিত্তি।
উত্তৰঃ আকাৰগত
(গ) _______প্রকৃতিয়ে একে আচৰণ কৰে।
উত্তৰঃ একে পৰিস্থিতিত
(ঘ) প্রকৃতিৰ একৰূপতা বিধি সম্পৰ্কে মিলে কৰা পৰস্পৰবিৰোধী উক্তিত উদ্ভৱ হোৱা তকীয় দোষটোৰ নাম________।
উত্তৰঃ চক্রক দোষ
(ঙ) আগমনৰ বিৰোধাভাসৰ অৰ্থ আগমনৰ ভিত্তিয়েই আগমনৰ__________মিলৰ উক্তিটোত নিহিত আছে। বোলা কথাষাৰ
উত্তৰঃ ফল
২। চমু উত্তৰ দিয়াঃ
(ক) আগমন অনুমানৰ ভিত্তি কেই প্ৰকাৰৰ আৰু কি কি?
উত্তৰঃ আগমন অনুমানৰ ভিত্তি দুই প্ৰকাৰৰ। এই দুটা হৈছেঃ
(১) আকাৰগত ভিত্তি
(২) বস্তুগত ভিত্তি
(খ) প্রকৃতিৰ একৰূপতা বিধিক আগমন অনুমানৰ আকাৰগত ভিত্তি বুলি কিয় কোৱা হয়?
উত্তৰঃ আগমনৰ অনুমানে নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষাৰ ভিত্তিত এটা যথার্থ সামান্য বচন প্ৰতিষ্ঠা কৰাৰ বাবে চেষ্টা কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে: আমি হৰি, টম, ৰাজ আদিৰ দৰে কেইবাজনো ব্যক্তিৰ মৃত্যু প্ৰত্যক্ষ কৰিছোঁ। এই লোকসকলৰ মৃত্যুৰ ঘটনা নিৰীক্ষণ কৰি আমি এই সিদ্ধান্তত উপনীত হৈছোঁ বা ধাৰণা কৰিছোঁ যে “সকলো মানুহ মৰণশীল”; অৰ্থাৎ প্ৰতিজন মানুহেই এদিন মৃত্যুবৰণ কৰিব। এই সিদ্ধান্তত উপনীত হ’বলৈ বিশ্বৰ সকলো মানুহৰ মৃত্যু নিৰীক্ষণ কৰাটো প্ৰয়োজনীয়, কিন্তু এইটো কোনো ধৰণেই সম্ভৱ নহয়। ই যিকোনো ব্যক্তিৰ নিৰীক্ষণ ক্ষমতাৰ বাহিৰৰ এক কাৰ্য। সেইবাবেই, এই সিদ্ধান্তত উপনীত হ’বলৈ আমি প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰোঁ। এই বিধিয়ে ঘোষণা কৰে যে একে অৱস্থাত প্ৰকৃতিয়ে সদায় একেধৰণে আচৰণ কৰে। এই বিধিটোৰ ওপৰত ভেটি কৰিয়েই আমি এই সিদ্ধান্তত উপনীত হওঁ যে হৰি, টম, ৰাজ আদিৰ দৰেই সকলো মানুহেই এদিন মৰিব। অৰ্থাৎ, আমি এই অনুমানটো কৰোঁ যে “সকলো মানুহ মৰণশীল।” এনেদৰেই প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধিয়ে আমাক এটা আকাৰগত সিদ্ধান্ত বা সত্যত উপনীত হোৱাত সহায় কৰে। ইয়াত আমি উক্তি বা বচনটোৰ বস্তুগত সত্যতা পৰীক্ষা নকৰোঁ, কিন্তু কেৱল ইয়াৰ আকাৰগত সত্যতাহে পৰীক্ষা কৰোঁ। এই প্ৰসংগতে প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধিক আগমন অনুমানৰ আকাৰগত ভিত্তি হিচাপে গণ্য কৰা হয়।
(গ) আগমনৰ বিৰোধাভাস বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ আগমনৰ বিৰোধাভাস (Inductive Paradox) বাক্যাংশটোৱে জন ষ্টুৱাৰ্ট মিলৰ দ্বাৰা আগবঢ়োৱা এটা পৰস্পৰ বিৰোধী দৃষ্টিভংগীক সূচায়। এই দৃষ্টিভংগীটোৱে প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধিক একেলগে আগমনৰ মূল আধাৰ (ভিত্তি) আৰু আগমনৰ ফলাফল দুয়োটা বুলি ঘোষণা কৰিছে। দৰাচলতে, এটা নীতি বা বিধি কেতিয়াও একেসময়তে কাৰণ আৰু ফলাফল দুয়োটা হ’ব নোৱাৰে। এইটো এটা স্পষ্ট তৰ্কীয় দোষ।
৩। পার্থক্য নির্ণয় কৰাঃ
(ক) আগমনৰ আকাৰগত ভিত্তি আৰু বস্তুগত ভিত্তি।
উত্তৰঃ আগমনৰ আকাৰগত ভিত্তি আৰু বস্তুগত ভিত্তিৰ মাজৰ পাৰ্থক্যসমূহ হৈছেঃ
|
ক্রমিক নং |
পাৰ্থক্যৰ ভিত্তি |
আগমনৰ আকাৰগত ভিত্তি |
আগমনৰ বস্তুগত ভিত্তি |
|---|---|---|---|
|
(১) |
অর্থ |
বিশেষ বিধি যিয়ে আগমনত উপনীত হোৱা বচন বা সিদ্ধান্তটো আকাৰৰ্গতভাৱে শুদ্ধ হোৱাৰ আশ্বাস প্রদান কৰে। |
বিশেষ প্রক্রিয়া যিয়ে উপনীত হোৱা সিদ্ধান্ত বা বচনটো বস্তুগতভাৱে শুদ্ধ হোৱাৰ আশ্বাস প্রদান কৰে। |
|
(২) |
গঠন |
ই দুটা বিধিৰে গঠিত : (১) প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি (২) কাৰ্য-কাৰণ বিধি। |
ই গঠিত হয় : (১) নিৰীক্ষণ (২) পৰীক্ষণ। |
|
(৩) |
অনুমান প্রক্রিয়া |
নিগমনাত্মক অনুমান ইয়াৰ সৈতে জড়িত হৈ থাকে। |
আগমনাত্মক অনুমান ইয়াৰ সৈতে জড়িত হৈ থাকে। |
(খ) প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি আৰু কাৰ্য-কাৰণ বিধি।
উত্তৰঃ প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি আৰু কাৰ্য-কাৰণ বিধিৰ মাজৰ পাৰ্থক্যসমূহ হৈছেঃ
|
ক্রমিক নং |
পার্থক্যৰ ভিত্তি |
প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি |
কার্য-কাৰণ বিধি |
|---|---|---|---|
|
(১) |
মূল অর্থ |
একে অৱস্থাত প্রকৃতিয়ে সদায় একেধৰণে আচৰণ কৰে। |
প্রতিটো কাৰ্যৰে এটা কাৰণ থাকে। |
|
(২) |
ব্যৱহাৰ |
ই নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণৰ ভিত্তিত এটা সার্বিক সিদ্ধান্তত উপনীত হোৱাত সহায় কৰে। |
ই এটা নিয়ত সম্বন্ধ স্থাপন কৰাত সহায় কৰে। |
৪। চমুটোকা লিখাঃ
(ক) আগমনৰ বিৰোধাভাস।
উত্তৰঃ জে. এছ. মিলৰ মতে, প্ৰকৃতিৰ একৰূপতাৰ নীতিয়ে সকলো আগমন অনুমানৰ আকাৰগত ভিত্তি হিচাপে কাম কৰে। ইয়াৰ অৰ্থ হ’ল এই নীতিটো আগমন অনুমানৰ এটা মৌলিক সূত্ৰ, এক পূৰ্বস্বীকাৰ্য নিয়ম বা সিদ্ধান্ত যাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি অন্যান্য সকলো আগমনাত্মক অনুমান প্ৰক্ৰিয়া সংঘটিত হয়। এই নীতিয়ে সকলো আগমন অনুমানৰ সিদ্ধান্তৰ আকাৰগত সত্যতাত উপনীত হোৱাত সহায় কৰে। কিন্তু একে সময়তে, মিলেই আকৌ প্ৰকৃতিৰ একৰূপতাৰ বিধিক আগমন অনুমানৰ ফলাফল বা পৰিণতি বুলিও মন্তব্য আগবঢ়াইছে। তেওঁৰ দৃষ্টিকোণত, এই বিধিটো অবাধিত অভিজ্ঞতাৰ ভিত্তিত সৃষ্টি হৈছে। ই আগমনাত্মক অনুমান প্ৰক্ৰিয়াৰ ফলস্বৰূপেই উদ্ভৱ হৈছে। এই নীতিটো আগমন অনুমানৰ কাৰণ আৰু ফল দুয়োটাৰে দ্বাৰা গঠিত হোৱা বুলি কোৱা হৈছে, আৰু সেয়েহে ইয়াক আগমনৰ বিৰোধাভাস বুলি জনা যায়। অৱশ্যে, ইয়াত এটা তৰ্কীয় ত্ৰুটি বা দোষ সংঘটিত হৈছে। একে সময়তে এটা বিধি ‘ভিত্তি’ আৰু ‘ফল’ হোৱাটো যুক্তিগতভাৱে অসম্ভৱ। এই ত্ৰুটিটোক চক্ৰক দোষ (Circle in reasoning) হিচাপে জনা যায়।
(খ) আগমনৰ আকাৰগত ভিত্তি।
উত্তৰঃ “আগমনৰ আকাৰগত ভিত্তি” বাক্যাংশটোৰ জৰিয়তে সেই বিশেষ নিয়ম বা প্ৰক্ৰিয়াক বুজোৱা হয়, যিয়ে আগমন অনুমানত বচনৰ আকাৰগত সত্যতাৰ নিশ্চয়তা প্ৰদান কৰে। অৰ্থাৎ, ইয়াৰ সহায়ত উপনীত হোৱা সিদ্ধান্ত বা বচনটো তাত্ত্বিক দৃষ্টিকোণৰ পৰা সত্য নে অসত্য, সেইটো সুনিশ্চিত কৰা হয়। আগমন অনুমান প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি আৰু কাৰ্য-কাৰণ বিধি হিচাপে জনা দুটা আকাৰগত ভেটিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। আগমন অনুমানে এটা যথার্থ সামান্য বচন প্ৰতিষ্ঠা কৰিবলৈ বিচাৰে। উদাহৰণস্বৰূপে: “সকলো মানুহ মৰণশীল।” আমি আমাৰ চৌপাশৰ বহু লোকৰ মৃত্যু পৰ্যবেক্ষণ কৰি তাৰ ভিত্তিত ওপৰৰ এই সিদ্ধান্তটোত উপনীত হৈছোঁ। কিন্তু এজন ব্যক্তিৰ বাবে পৃথিৱীৰ সকলো মানুহৰ মৃত্যুৰ ঘটনা নিৰীক্ষণ কৰাটো এটা অসম্ভৱ কাম। সেয়েহে, এই সমস্যাটো কেৱল পৰ্যবেক্ষণ বা নিৰীক্ষণৰ দ্বাৰা সমাধান কৰিব পৰা নাযায়। ওপৰত উল্লেখ কৰা বিধি দুটাৰ দ্বাৰাহে এই সমস্যাটো সমাধান কৰিব পৰা যায়। আমি কেইজনমান মানুহৰ মৃত্যু পৰ্যবেক্ষণৰ দ্বাৰা এই অনুমানটো কৰি লৈছোঁ যে সকলো মানুহৰ মৃত্যু হ’ব, কাৰণ প্ৰকৃতিয়ে একেধৰণৰ অৱস্থাত একেদৰে আচৰণ কৰে আৰু প্ৰতিটো কাৰ্যৰে এটা কাৰণ আছে।
(গ) প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি।
উত্তৰঃ প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধিৰ অৰ্থ হ’ল একে অৱস্থা বা পৰিস্থিতিত প্ৰকৃতিয়ে সদায় একেধৰণে আচৰণ কৰে। এইটো সকলো আগমন অনুমানৰ সামান্যীকৰণৰ মূল আধাৰ। আনকি, এই বিধিৰ সহায় অবিহনে আমি জ্ঞাত সত্যৰ পৰা অজ্ঞাতলৈ, নিৰীক্ষিতৰ পৰা অনিৰীক্ষিতলৈ, বিশেষৰ পৰা সাধাৰণলৈ গতি কৰিব নোৱাৰোঁ। এইদৰে, প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি হৈছে সকলো আগমন অনুমানৰ ভেটি। ইয়াক আগমনৰ মৌলিক নীতি, এক পূৰ্বস্বীকাৰ্য আৰু অপৰিহাৰ্য সিদ্ধান্ত হিচাপে মানি লোৱা হয়।
৫। প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি বুলিলে কি বুজা? প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি অনুসৰি বিশ্ব প্ৰকৃতিৰ স্বৰূপ ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ প্ৰকৃতিৰ একৰূপতাৰ বিধিয়ে কয় যে একে অৱস্থাত একে কাৰণৰ ফলত সদায় একেই পৰিণাম বা ফলাফলৰ সৃষ্টি হয়। অৰ্থাৎ, একে পৰিস্থিতিত প্ৰকৃতিয়ে সদায় একেদৰেই আচৰণ কৰে আৰু কেতিয়াও নিজৰ নিয়ম ভংগ নকৰে। এই একে নীতি বা নিয়মটোকেই যুক্তিবিদসকলে ‘প্ৰকৃতি একৰূপী’, “প্ৰকৃতিয়ে নিজকে পুনৰাবৃত্তি কৰে” আৰু “বৰ্তমানটো অতীতৰ সদৃশ আৰু ভৱিষ্যতটো বৰ্তমানৰ সদৃশ হ’ব” আদিৰ দৰে বিভিন্ন ধৰণেৰে প্ৰকাশ কৰিছে।
প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি অনুসৰিয়েই বিশ্ব প্ৰক্ৰিয়া পৰিচালিত হয়। এইটো তলত দিয়া নিৰীক্ষণ বা পৰ্যবেক্ষণসমূহত দেখা পোৱা যায়:
(ক) ঘটনাৰ পুনৰাবৃত্তি: সূৰ্য উদয় হোৱা আৰু অস্ত যোৱা, গ্ৰীষ্মকালত গৰম আৰু শীতকালত ঠাণ্ডা অনুভৱ কৰা আদিৰ দৰে ঘটনাসমূহৰ পুনৰাবৃত্তি এই বিধিসমূহৰ দ্বাৰাই পৰিচালিত হয়।
(খ) অপৰিৱৰ্তিত পুনৰাবৃত্তি: যেতিয়া একে পৰিস্থিতি বা অৱস্থাৰ সৃষ্টি হয়, তেতিয়া সেই পৰিস্থিতিত ঘটনাসমূহ অপৰিৱৰ্তিতভাৱে পুনৰাবৃত্তি হয়। যদি কোনো এটা বিশেষ পৰিস্থিতিত আগতে পানীয়ে আমাৰ পিয়াহ দূৰ কৰিছিল, তেন্তে সেই একে পৰিস্থিতিত পানীয়ে সদায় আমাৰ পিয়াহ দূৰ কৰিবই। অৰ্থাৎ, একে পৰিস্থিতিত ই আকৌ একেধৰণৰ কাৰ্যই কৰিব।
(গ) সমান্তৰাল ঘটনা: প্ৰকৃতিয়ে সমান্তৰাল ঘটনাৰাজি প্ৰদৰ্শন কৰে। শীতকালৰ আগমনে গছৰ পাত সৰোৱা আৰু বসন্তকালৰ আগমনত গছত কুঁহিপাত মেলা, এই দুয়োটাই প্ৰকৃতিৰ ঘটনা আৰু সেয়েহে যেতিয়া এটাৰ পৰিৱৰ্তন হয় লগে লগে আনটোৰো পৰিৱৰ্তন হয়।
(ঘ) সাৰ্বজনীন একৰূপতা: প্ৰকৃতিৰ নিয়ম অনুসৰি বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ সকলো বস্তৱেই একৰূপী। পূৰ্বে সংঘটিত হোৱা কোনো ঘটনা এতিয়াও সংঘটিত হৈ আছে। সূৰ্যই অতীততো পূবফালে উদয় হৈছিল, বৰ্তমানেও পূবফালে উদয় হয় আৰু ভৱিষ্যতেও পূবফালে উদয় হ’ব।
(ঙ) মৌলিক বৈশিষ্ট্যত একৰূপতা: জগতৰ সকলো বস্তুৰে মূল বৈশিষ্ট্য বা আচৰণৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰকৃতি একৰূপী। একে শ্ৰেণীৰ সকলো বস্তুৰে নিৰ্দিষ্ট কিছুমান মৌলিক বৈশিষ্ট্য থাকে যিবোৰ সকলো বস্তুৰ মাজত সাধাৰণ বা উমৈহতীয়া হয়। অৱশ্যে, আকস্মিক বা গৌণ বৈশিষ্ট্যসমূহ সকলোৰে একে নহ’বও পাৰে। উদাহৰণস্বৰূপে: সকলো মানুহৰে কিছুমান নিৰ্দিষ্ট উমৈহতীয়া মৌলিক গুণ থাকে, কিন্তু গাৰ বৰণ, উচ্চতা, প্ৰকৃতি আদিৰ দৰে গৌণ গুণসমূহ ভিন্ন ভিন্ন হয়।
(চ) সহ-অৱস্থানৰ একৰূপতা: সহ-অৱস্থানৰ একৰূপতাও হৈছে প্ৰকৃতিৰ একৰূপতাৰ এক প্ৰকাৰ। গাখীৰ বগা, কয়লা ক’লা আৰু পানী পনীয়া আদি উদাহৰণসমূহ লক্ষ্য কৰিলে দেখা যায় যে গাখীৰ আৰু বগা, কয়লা আৰু ক’লা, পানী আৰু পনীয়া গুণবোৰ সকলোতে সদায় একেলগে থাকে।
(ছ) অনুক্ৰমিতাৰ একৰূপতা: অনুক্ৰমিতাৰ একৰূপতাও প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধিৰ সৈতে সংগত হৈ আছে। উদাহৰণস্বৰূপে: দিনৰ পিছত ৰাতি হয় আৰু ৰাতিৰ পিছত দিন। এইটো নিয়মীয়াকৈ আৰু একৰূপীভাৱে সংঘটিত হয়।
অৱশ্যে, এনে কিছু উদাহৰণ আছে য’ত প্ৰকৃতিয়ে ইয়াৰ একৰূপতাতকৈ বহুৰূপহে প্ৰদৰ্শন কৰে। ইয়াৰ ভিতৰত ভূমিকম্প, বানপানী, সুনামিসমূহ, গ্ৰহণ, ধুমুহা, জোৱাৰ আদি অন্তৰ্ভুক্ত হৈ আছে যিবোৰ আপাতদৃষ্টিত কোনো নিয়মৰ দ্বাৰা পৰিচালিত নহয় যেন লাগে। কিন্তু বিশ্বৰ কোনো ঘটনাই আকস্মিক নহয়, সকলোতে এটা কাৰণ নিশ্চয়কৈ লুকাই থাকে।
৬। প্ৰকৃতিৰ বিৰোধাভাস সম্পর্কে কি জানা লিখা। মিলৰ এই সম্পৰ্কীয় মত গ্ৰহণ কৰিব পাৰিনে?
উত্তৰঃ প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধিৰ ক্ষেত্ৰত জে. এছ. মিলে মত প্ৰকাশ কৰিছে যে এই বিধিটো হৈছে আগমনৰ ভিত্তি। গতিকে, এই ফালৰ পৰা চালে ই অভিজ্ঞতাৰ পৰা উদ্ভৱ হ’ব নোৱাৰে। ইয়াৰ অৰ্থ হ’ল এইটো এটা মৌলিক নীতি বা বিধি, এটা স্বতঃসিদ্ধ নিয়ম বা পূৰ্বস্বীকাৰ্য সিদ্ধান্ত বা বিধি। ই সকলো আগমনাত্মক সিদ্ধান্তৰ ভেটি হিচাপে কাম কৰে। আনহাতে, অন্য এক পৰিস্থিতিত মিলে আকৌ মন্তব্য কৰিছে যে প্ৰকৃতিৰ একৰূপতাৰ নীতি অবৈজ্ঞানিক আগমনৰ অবাধিত অভিজ্ঞতাৰ পৰা উৎপত্তি হৈছে। মিলৰ এই পৰস্পৰ বিৰোধী ধাৰণা বা দৃষ্টিভংগীকে আগমনৰ বিৰোধাভাস বুলি জনা যায়।
মিলৰ ধাৰণাটো গ্ৰহণযোগ্য নহয়। মিলৰ দৃষ্টিভংগীৰ বিৰুদ্ধে আগবঢ়োৱা সমালোচনা তলত উল্লেখ কৰা হৈছে:
(ক) চক্ৰক দোষ: প্ৰকৃতিৰ একৰূপতাৰ নীতি আগমনৰ ভিত্তি আৰু ফলাফল উভয় বুলি আগবঢ়োৱা দৃষ্টিভংগীটো বৈজ্ঞানিক নহয়। এইটোও এটা সত্য যে একেটা বিধি একে সময়তে আগমনৰ ভিত্তিৰ লগতে ফলাফল কেতিয়াও হ’ব নোৱাৰে। এয়া যুক্তিগতভাৱে শুদ্ধ নহয়। ইয়াত মিলে এটা তৰ্কীয় দোষ কৰিছে, এই দোষটোক চক্ৰক দোষ (Circularity) বোলা হয়।
(খ) নিশ্চিতিৰ বিৰোধ: মিলৰ মতে, প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধি হৈছে বৈজ্ঞানিক আৰু অবৈজ্ঞানিক দুয়ো ধৰণৰ আগমনৰে ভিত্তি। কিন্তু অবৈজ্ঞানিক আগমনৰ সিদ্ধান্ত কেৱল সম্ভাৱনামূলক হয় আৰু সেয়েহে অবৈজ্ঞানিক আগমনৰ ভিত্তিও সম্ভাৱনামূলক হ’ব লাগে। তেওঁ লগতে প্ৰকৃতিৰ একৰূপতা বিধিক বৈজ্ঞানিক আগমনৰ ভিত্তি বুলিও কৈছে, যাৰ সিদ্ধান্ত সদায় নিশ্চিত। ইয়াৰ অৰ্থ এইটোৱে যে একৰূপতাৰ বিধিটো সম্ভাৱনামূলক আৰু নিশ্চিত এই দুয়োটা ধৰণৰেই। এইটো বৈজ্ঞানিক যুক্তি-বিচাৰৰ সম্পূৰ্ণ বিৰোধী। কোনো বস্তু একেলগে সম্ভাৱনামূলক আৰু নিশ্চিত দুয়োটা হ’ব নোৱাৰে। এনেধৰণৰ বিৰোধী দৃষ্টিভংগী গ্ৰহণ কৰিব পৰা নাযায়।
(গ) অভিজ্ঞতাৰ নীতিৰ বিৰোধ: অভিজ্ঞতাবাদৰ মতে, আমি অভিজ্ঞতাৰ মাধ্যমৰেহে জ্ঞান লাভ কৰোঁ। কোনো বস্তুকে পূৰ্বস্বীকাৰ্য হিচাপে গ্ৰহণ কৰি ল’ব পৰা নাযায়। প্ৰকৃতিৰ একৰূপতাৰ জ্ঞান এই নিয়মৰ ব্যতিক্ৰম হ’ব নোৱাৰে। এই জ্ঞান অভিজ্ঞতাৰ পৰা উৎপন্ন হয়। সেয়েহে, ই আগমনৰ ভিত্তি হ’ব নোৱাৰে। ই নিশ্চিতভাৱে আগমনৰ ফলাফল হয়।
অধ্যায় ২
কাৰ্য-কাৰণ বিধি
(The Law of Causation)
পাঠভিত্তিক প্রশ্নোত্তৰ
(Textual Questions and Answers)
অনুশীলনী –
(পাঠ্যপুথিৰ পৃষ্ঠা নং 56)
১। খালী ঠাই পূৰণ কৰাঃ
(ক) কাৰ্য-কাৰণ বিধি আগমন অনুমানৰ_________ভিত্তি।
উত্তৰঃ আকাৰগত
(খ) কোনো ঘটনাৰে যি কোনো পূর্ববর্তী ঘটনাকেই ঘটনাটোৰ কাৰণ বুলি অভিহিত কৰিলে__________দোষ ঘটে।
উত্তৰঃ কাকতলীয়
(গ) নানাকাৰণবাদ কাৰণ সম্পৰ্কীয় এটা__________ ধাৰণা।
উত্তৰঃ ভ্রান্ত বা মিছা
(ঘ) ________ৰ মতে “কাৰণ সদর্থক বা অনুকূল আৰু নঞর্থক বা প্রতিকূল উপকৰণৰ সমষ্টি”।
উত্তৰঃ জে. এছ. মিল
(ঙ) কাৰণ কাৰ্যৰ_________পূর্বৱর্তী ঘটনা।
উত্তৰঃ অব্যৱহিত, নিয়ত আৰু চৰ্তহীন
২। চমু উত্তৰ দিয়াঃ
(ক) এৰিষ্টট’লৰ মতে কাৰণ কেই প্ৰকাৰৰ আৰু কি কি?
উত্তৰঃ এৰিষ্টট’লৰ মতে কাৰণ চাৰি প্ৰকাৰৰ এইকেইটা হৈছে:
(১) উপাদান কাৰণ (Material cause)
(২) আকাৰগত কাৰণ (Formal cause)
(৩) নিমিত্ত কাৰণ (Efficient cause)
(৪) পৰিণাম বা উদ্দেশ্যকাৰণ (Final cause)
(খ) পর্যাপ্ত উপকাৰণ বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ পর্যাপ্ত উপকাৰণে এনে এক উপকাৰণ সূচায় যিয়ে ঘটনা সংঘটনত সহায় কৰে।
(গ) অনিবার্য উপকাৰণ বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ অনিবার্য উপকাৰণে এনে এক উপকাৰণ সূচায় যিটো ঘটনা সংঘটনৰ ক্ষেত্ৰত অপৰিহাৰ্য।
(ঘ) “কাৰণ অনুকূল আৰু প্ৰতিকূল উপকাৰণৰ সমষ্টি।”- উক্তিটোৰ লগত জড়িত তর্কবিদগৰাকীৰ নাম কি?
উত্তৰঃ “কাৰণ হ’ল অনুকূল বা সদর্থক আৰু প্ৰতিকূল বা নঞর্থক উপকাৰণৰ সমষ্টি।’ – এই উক্তিটোৰ সৈতে জড়িত তর্কবিদগৰাকীৰ নাম হ’ল জে. এছ. মিল।
৩। পার্থক্য নির্ণয় কৰাঃ
(ক) কাৰণ আৰু উপকাৰণ।
উত্তৰঃ কাৰণ আৰু উপকাৰ্ণৰ মাজৰ প্ৰধান পাৰ্থক্যসমূহ হৈছে:
|
ক্রমিক নং |
পাৰ্থক্যৰ ভিত্তি |
কাৰণ |
উপকাৰণ |
|---|---|---|---|
|
(১) |
সংজ্ঞা |
কাৰণ হ’ল অব্যবহিত, নিয়ত আৰু চৰ্তহীন পূর্ববর্তী ঘটনা। |
কাৰণৰ যিকোনো অপৰিহাৰ্য অংশ বা কাৰকেই হ’ল উপকাৰণ। |
|
(২) |
অংশ বা সমষ্টি |
ই হৈছে ঘটনাৰ সমষ্টি। |
ই হৈছে কাৰণৰ এটা অংশ। |
|
(৩) |
আন্তঃসম্বন্ধ |
ই হৈছে উপকাৰণসমূহৰ সমষ্টি। |
বহুতো উপকাৰণে এটা কাৰণ গঠন বা সৃষ্টি কৰে। |
|
(৪) |
ই কি হয়? |
শেষৰ উপকাৰণটো, যাৰ ভিত্তিত ফলাফল লব্ধ হয়। |
কাৰণক অৰিহণা যোগোৱা উপাদান বা প্রতিটো ঘটনাই হৈছে উপকাৰণ। ই সদর্থক আৰু নঞর্থক হ’ব পাৰে। |
(খ) নানাকাৰণবাদ আৰু কাৰণ সমন্বয়।
উত্তৰঃ নানাকাৰৰ্ণবাদ আৰু কাৰণ সমন্বয়ৰ মাজত থকা পার্থক্যসমূহ হ’ল:
|
ক্রমিক নং |
পার্থক্যৰ ভিত্তি |
নানাকাৰণবাদ |
কাৰণ সমন্বয় |
|---|---|---|---|
|
১ |
অর্থ |
বিভিন্ন কাৰণৰ দ্বাৰা একেটা কার্য সম্পাদন হ’ব পাৰে। |
কেইবাটাও কাৰণ সংযোজিত হৈ এটা যুটীয়া কার্য সম্পাদন কৰে। |
|
২ |
কাৰণৰ স্বতন্ত্র প্রভাৱ |
বহুকেইটা কাৰণে বিভিন্ন সময়ত একেটা কার্যকে পৃথকে পৃথকে সম্পাদন কৰিব পাৰে। |
ইয়াতে কাৰণবোৰে যুটীয়াভাৱে প্ৰভাৱ সৃষ্টি কৰা বাবে পৃথকে পৃথকে কার্যটো সম্পাদন কৰিব নোৱাৰে। |
|
৩ |
কাৰ্য কাৰণ সম্বন্ধ |
কার্য-কাৰণ সম্বন্ধৰ ক্ষেত্ৰত ই এক ভ্ৰান্ত ধাৰণা। |
কার্য-কাৰণ সম্বন্ধৰ ক্ষেত্ৰত ই এক শুদ্ধ ধাৰণা। |
|
৪ |
উদাহৰণ |
উদাহৰণস্বৰূপে, পোহৰ সূর্য, লেম্প, মমবাতি, বিজুলীবাতি আদিৰ দৰে বিভিন্ন উৎসৰ পৰা পাব পাৰি; ইয়াৰে যিকোনো এটাই অকলে পোহৰ দিব পাৰে। |
চাহ বনাবলৈ গাখীৰ, পানী। চেনি, চাহপাত, জুই আৰু কেট্লি আদি উপকৰণৰ প্রয়োজন; ইয়াৰে যিকোনো এটাই অকলে চাহ প্রস্তুত কৰিব নোৱাৰে। |
8। চমুটোকা লিখাঃ
(ক) নানাকাৰণবাদ
উত্তৰঃ নানাকাৰণবাদ হৈছে কাৰ্য-কাৰণৰ সম্পৰ্ক সম্পৰ্কীয় এনে এটা ধাৰণা বা নীতি, যিয়ে মতামত পোষণ কৰে যে এটা কাৰ্য বিভিন্ন বা একাধিক কাৰণৰ দ্বাৰা সৃষ্টি বা সম্পাদিত হ’ব পাৰে। উদাহৰণস্বৰূপে: দুৰ্ঘটনা, বেমাৰ, বা বাৰ্ধক্য আদি বিভিন্ন কাৰণত জীৱৰ মৃত্যু হ’ব পাৰে। অৰ্থাৎ, একেটা কাৰ্য ‘মৃত্যু’ বেলেগ বেলেগ কাৰণৰ দ্বাৰা সংঘটিত হৈছে। এই নানাকাৰণবাদৰ ধাৰণাটোক কিন্তু এটা ভ্ৰান্ত বা মিছা ধাৰণা হিচাপে গণ্য কৰা হয়। বিভিন্ন কাৰণে একেটা কাৰ্য সম্পাদন বা প্ৰভাৱ সৃষ্টি কৰা বুলি কোৱাটো শুদ্ধ নহয়। উদাহৰণস্বৰূপে, দুৰ্ঘটনা, বেমাৰ, বা বাৰ্ধক্য মৃত্যুৰ কাৰণ হ’ব পাৰে; কিন্তু এই সকলোবোৰ কাৰণৰ মাজত কেৱল এটাই উমৈহতীয়া বা সাধাৰণ কাৰক আছে। এইটো হৈছে “হৃদযন্ত্ৰৰ ক্ৰিয়া বন্ধ হোৱা” যিটো দৰাচলতে মৃত্যুৰ প্ৰকৃত কাৰণ। সেয়েহে, আমি যেতিয়া মৃত্যু বিভিন্ন কাৰণৰ দ্বাৰা সংঘটিত হয় বুলি কওঁ, তেতিয়া আমি কাৰণটোক কেৱল সামান্যীকৃত কৰোঁ বা সামগ্ৰিকভাৱেহে বুজাওঁ। এইদৰে ইয়াত বহুতো কাৰণ নাথাকে, কেৱল এটাহে প্ৰকৃত কাৰণ থাকে। গতিকে আমি ক’ব পাৰোঁ যে কাৰ্য-কাৰণৰ সম্পৰ্কৰ ক্ষেত্ৰত কোনো নানাকাৰণবাদ নাথাকে। বৈজ্ঞানিক দৃষ্টিকোণৰ পৰা নানাকাৰণবাদৰ ধাৰণাটো ভুল, কিয়নো আমি কাৰণক ‘অপৰিৱৰ্তিত পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনা’ হিচাপে সংজ্ঞাবদ্ধ কৰিছোঁ। এই সংজ্ঞা অনুসৰি, কেৱল একেধৰণৰ অপৰিৱৰ্তিত কাৰণৰ দ্বাৰাহে একে কাৰ্য সম্পাদিত কৰিব পৰা যায়। কিন্তু মৃত্যুৰ ক্ষেত্ৰত দুৰ্ঘটনা, ৰোগ বা বাৰ্ধক্য আদি কাৰণ হ’ব পাৰে। অৰ্থাৎ, মৃত্যু বিভিন্ন কাৰণৰ দ্বাৰা সংঘটিত হ’ব পাৰে। সেয়েহে, দুৰ্ঘটনা, ৰোগ বা বাৰ্ধক্য অপৰিৱৰ্তিত বা নিয়ন্ত্ৰিত পূৰ্বৱৰ্তী অৱস্থা হ’ব নোৱাৰে। গতিকে এইবোৰ প্ৰকৃত বা যথার্থ কাৰণ হ’ব নোৱাৰে আৰু নানাকাৰণবাদৰ ধাৰণাটো যুক্তিসংগত নহয়।
(খ) কাৰণ সমন্বয় আৰু কাৰ্য সংমিশ্ৰণ।
উত্তৰঃ কাৰণ সমন্বয়ৰ নীতি অনুসৰি, এটা যুটীয়া বা জটিল কাৰ্য সম্পাদন কৰিবলৈ কেইবাটাও কাৰণে সংযুক্ত হৈ যৌথভাৱে ক্ৰিয়া কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে: গাখীৰ, পানী, চাহপাত, জুই, চেনি আদি কেইবাটাও উপাদানেৰে চাহ প্ৰস্তুত কৰা হয়। এই আটাইকেইটা উপাদানে যুটীয়াভাৱে “চাহ প্ৰস্তুত কৰা” কাৰ্যটো সম্পাদিত কৰিছে। এইটোৱেই হৈছে কাৰণ সমন্বয় বা কাৰণ সংযোজন, য’ত কাৰ্যটো সম্পাদন কৰিবলৈ আটাইকেইটা কাৰণেই গুৰুত্বপূৰ্ণ।
আনহাতে, কাৰণসমূহ কেৱল পৃথকভাৱে নাথাকি বিভিন্ন কাৰণৰ যুটীয়া ক্ৰিয়াৰ দ্বাৰা ভিন্ন কাৰ্যক একেলগে সংমিশ্ৰিত কৰাকে কাৰ্য সংমিশ্ৰণ বুলি কোৱা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে: এখন ফুটবল খেলত এটা দলে জয় সাব্যস্ত কৰাৰ ক্ষেত্ৰত সকলোবোৰ দলীয় সদস্যৰ সম্মিলিত প্ৰচেষ্টা নিহিত থাকে।
কাৰ্য সংমিশ্ৰণ দুই প্ৰকাৰৰ: সমজাতীয় কাৰ্য সংমিশ্ৰণ আৰু বিজাতীয় কাৰ্য সংমিশ্ৰণ।
সমজাতীয় কাৰ্য সংমিশ্ৰণ: যেতিয়া দুই বা ততোধিক একে জাতীয় কাৰণে সংযোজিত হৈ যৌথভাৱে ক্ৰিয়া কৰি একে জাতীয় যুটীয়া কাৰ্য সংঘটিত কৰে, তাক সমজাতীয় কাৰ্য সংমিশ্ৰণ বুলি কোৱা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে: দুটা ৫০ ৱাটৰ বৈদ্যুতিক বাল্ব জ্বলি ১০০ ৱাটৰ বৈদ্যুতিক পোহৰৰ সৃষ্টি কৰা কাৰ্যটো।
বিজাতীয় কাৰ্য সংমিশ্ৰণ: যেতিয়া একাধিক কাৰণে সংযুক্তভাৱে ক্ৰিয়া কৰি সৃষ্টি কৰা মিশ্ৰ কাৰ্যটোৰ গুণাগুণবোৰৰ প্ৰত্যেকেই কাৰণবোৰৰ গুণৰ পৰা পৃথক বা ভিন্ন হয়, তেতিয়া সেই মিশ্ৰ বা যুটীয়া কাৰ্যটোক বিজাতীয় কাৰ্য সংমিশ্ৰণ বুলি কোৱা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে: হাইড্ৰ’জেন আৰু অক্সিজেন গেছ দুটা নিৰ্দিষ্ট পৰিমাণে সংযোজিত কৰি ইয়াৰ মাজেৰে বিদ্যুৎ শক্তি প্ৰবাহিত কৰিলে পানীৰ সৃষ্টি হয়। ‘পানী’ নামৰ কাৰ্যটো এটা বিজাতীয় কাৰ্য সংমিশ্ৰণ, আৰু কাৰ্য সংমিশ্ৰণ হিচাপে পোৱা পানীৰ গুণাগুণ ইয়াৰ উপাদান গেছবোৰৰ গুণৰ লগত একে নহয়।
(গ) অনুকূল আৰু প্ৰতিকূল উপকাৰণ।
উত্তৰঃ উপকাৰণক প্ৰধানকৈ দুটা প্ৰকাৰত বিভক্ত কৰা হয়: অনুকূল বা সদৰ্থক উপকাৰণ আৰু প্ৰতিকূল বা নঞৰ্থক উপকাৰণ:
(১) অনুকূল বা সদৰ্থক উপকাৰণ: অনুকূল উপকাৰণ হৈছে সেইবোৰ উপকাৰণ যিয়ে কাৰ্য এটা ঘটিবলৈ সহায় কৰে। কেৱল অনুকূল উপকাৰণৰ উপস্থিতিৰ ফলতহে কাৰ্য এটা সংঘটিত হ’ব পাৰে।
(২) প্ৰতিকূল বা নঞৰ্থক উপকাৰণ: প্ৰতিকূল উপকাৰণ হ’ল এনে এটা উপকাৰণ, যিয়ে কাৰ্য এটা সংঘটিত হোৱাৰ ক্ষেত্ৰত বাধাৰ সৃষ্টি কৰে। অৰ্থাৎ, প্ৰতিকূল উপকাৰণৰ অনুপস্থিতিতহে কোনো এটা ঘটনা সংঘটিত হ’ব পাৰে।
উদাহৰণস্বৰূপে: ঘৰৰ ছাদত কাম কৰি থাকোঁতে এজন মানুহ তলত পৰি মৃত্যু হ’ল। এই ক্ষেত্ৰত ঘৰৰ ছাদখনৰ উচ্চতা, মাটিৰ কঠিনতা, মূৰ-বুকুত পোৱা আঘাত আদিবোৰ হৈছে অনুকূল কাৰণ। আনহাতে, চিকিৎসা লাভ কৰা, পৰাৰ পিছতে পোৱা সহায়, মানুহজনৰ শাৰীৰিক সক্ষমতা আদি হৈছে প্ৰতিকূল উপকাৰণ। অৰ্থাৎ, ইয়াৰে প্ৰথম উপকাৰণবোৰে ‘মৃত্যু’ কাৰ্যটো সংঘটিত হোৱাত সহায় কৰিছে আৰু দ্বিতীয়টোৱে বাধাৰ সৃষ্টি কৰিছে। এনেদৰে মিলেই অনুকূল আৰু প্ৰতিকূল উপকাৰণৰ সমষ্টিকেই কাৰণ হিচাপে সংজ্ঞাবদ্ধ কৰিছে।
৫। কাৰণৰ সংজ্ঞা দিয়া। কাৰণৰ গুণগত আৰু পৰিমাণগত লক্ষণসমূহ বৰ্ণনা কৰা।
উত্তৰঃ কাৰণক বিভিন্ন যুক্তিবিদে ভিন্ন ধৰণে সংজ্ঞা প্ৰদান কৰিছে। যুক্তিবিদ জে. এছ. মিলে কাৰণক “কাৰ্যৰ নিয়ন্ত্ৰিত, চৰ্তহীন তথা অব্যৱহিত পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনা” বুলি সংজ্ঞাবদ্ধ কৰিছে। তেওঁ আকৌ আন এক ধৰণে ইয়াৰ সংজ্ঞা আগবঢ়াই কাৰণক অনুকূল আৰু প্ৰতিকূল উপকাৰণৰ সমষ্টি বুলিও কৈছে। কাৰণৰ বৈজ্ঞানিকভাৱে গ্ৰহণযোগ্য সংজ্ঞাটো আগবঢ়াইছে কাৰভেথ ৰীডে (Carveth Read), য’ত তেওঁ কৈছে যে “গুণগতভাৱে কাৰণ কাৰ্যৰ নিয়ন্ত্ৰিত, অব্যৱহিত, চৰ্তহীন, পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনা আৰু পৰিমাণগতভাৱে কাৰণ আৰু কাৰ্য সমপৰিমাণৰ।”
(ক) কাৰণৰ গুণগত লক্ষণসমূহ:
(১) কাৰণ আৰু কাৰ্য পৰস্পৰ নিৰ্ভৰশীল: ইয়াৰ অৰ্থ হ’ল যে, প্ৰথমতে ইয়াৰে এটাৰ অবিহনে আনটো সম্ভৱ নহয় আৰু দ্বিতীয়তে, সম্পৰ্ক অনুসৰি কাৰণ কেতিয়াবা কাৰ্য আৰু কাৰ্য কেতিয়াবা কাৰণ হ’ব পাৰে। উদাহৰণস্বৰূপে: ঠাণ্ডা পানী খোৱাটো জ্বৰ উঠাৰ কাৰণ হ’ব পাৰে; ইয়াত ‘ঠাণ্ডা পানী’ক জ্বৰৰ কাৰণ সজোৱা হৈছে। আনহাতে, অতিপাত গৰম বতৰত ঠাণ্ডা পানী খালে ইয়াত ‘গৰম বতৰ’টো কাৰণ আৰু ‘ঠাণ্ডা পানী খোৱাটো’ কাৰ্যত পৰিণত হ’ব। গতিকে ইয়াৰ পৰা দেখা গ’ল যে ‘ঠাণ্ডা পানী খোৱাটো’ক এবাৰ কাৰণ আৰু এবাৰ কাৰ্য হিচাপে পোৱা গৈছে।
(২) কাৰণ আৰু কাৰ্য দুয়োটাই বিশেষ সময়ত সংঘটিত হোৱা ঘটনা: এটা ঘটনাই বিদ্যমান অৱস্থাৰ পৰিৱৰ্তন হোৱাক বুজায়। যেতিয়া পৰিৱৰ্তন আহে, তেতিয়াহে কাৰ্য-কাৰণৰ প্ৰশ্ন উত্থাপন হয়; অৰ্থাৎ, আমি পৰিৱৰ্তনটোৰ আঁৰৰ কাৰণটো জানিবলৈ বিচাৰোঁ। উদাহৰণস্বৰূপে: ভূমিকম্প, বানপানী, গ্ৰহণ আদি সংঘটিত হোৱাৰ পিছত আমি এইবোৰৰ অন্তৰালত থকা কাৰণৰ বিষয়ে জানিবলৈ সুধোঁ।
(৩) কাৰণ কাৰ্যৰ পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনা: কাৰণ আৰু কাৰ্য সদায় অনুক্ৰমিক হয়। আগতে বা পূৰ্বে ঘটা ঘটনাটো হৈছে কাৰণ, যাক পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনা বুলি কোৱা হয়। আনহাতে, ইয়াৰ পিছত ঘটা ক্ৰমিক ঘটনাটো হৈছে কাৰ্য, যাক পৰৱৰ্তী ঘটনা বুলি কোৱা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে: লেতেৰা পানী খোৱা কাৰণে ৰীতাৰ জণ্ডিছ হ’ল। ইয়াত “লেতেৰা পানী খোৱাটো” কাৰণ আৰু “জণ্ডিছ হোৱাটো” কাৰ্য।
(৪) কাৰণ কাৰ্যৰ নিয়ন্ত্ৰিত, পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনা: প্ৰতিটো কাৰ্যৰে এটা কাৰণ থাকে যিটো সদায় ইয়াৰ আগত থাকে, অৰ্থাৎ কাৰণ হৈছে এটা পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনা। কাৰ্যৰ কোনো অনিয়মীয়া পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনাক আমি কাৰণ বুলি ক’ব নোৱাৰোঁ, কেৱল নিয়ন্ত্ৰিত পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনাকহে আমি কাৰণ বুলি কওঁ, যিটোক কাৰ্যটোৱে সদায় অনুসৰণ কৰে। ইয়াকে কাৰ্য-কাৰণৰ একৰূপতা বুলি কোৱা হয়, যাৰ অৰ্থ হৈছে একে কাৰণৰ দ্বাৰা একে কাৰ্য সংঘটিত হয়। অনিয়মীয়া পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনাৰ ক্ষেত্ৰত ইয়াক যদি পৰৱৰ্তী ঘটনাৰ কাৰণ হিচাপে ধৰি লোৱা হয়, তেতিয়া ইয়াক কাকতালীয় দোষ (Fallacy of Post Hoc Ergo Propter Hoc) হিচাপে জনা যায়। উদাহৰণস্বৰূপে: চিকিৎসকজন কোঠাত প্ৰৱেশ কৰাৰ লগে লগে ৰোগীজনৰ মৃত্যু হ’ল। ইয়াত চিকিৎসকজনৰ কোঠাত প্ৰৱেশ কৰাটোক ৰোগীজনৰ মৃত্যুৰ কাৰণ হিচাপে গণ্য কৰাটো এটা কাকতালীয় দোষ।
(৫) কাৰণ কাৰ্যৰ চৰ্তহীন, নিয়ন্ত্ৰিত, পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনা: মিলে কৈছে যে নিয়ন্ত্ৰিত পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনাই কেৱল কাৰণ হ’ব নোৱাৰে, ই চৰ্তহীনো হ’ব লাগিব; অৰ্থাৎ ই অকলেই কাৰ্যটো সংঘটিত কৰিবলৈ সক্ষম হ’ব লাগিব।
(৬) কাৰণ কাৰ্যৰ চৰ্তহীন, নিয়ন্ত্ৰিত, অব্যৱহিত পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনা: যদি এটা কাৰণ চৰ্তহীন হ’ব লাগে, তেতিয়া ই কাৰ্যৰ অব্যৱহিত পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনাও হ’ব লাগিব। কাৰণটো উৎপত্তি হোৱাৰ লগে লগেই কাৰ্যটোও ঘটিব লাগিব। উদাহৰণস্বৰূপে: যদি এজন মানুহৰ পেটৰ ৰোগ বা গ্ৰহণী হৈছে, তেন্তে তেওঁ ছমাহ আগতে খোৱা কোনো বস্তু ইয়াৰ কাৰণ হ’ব নোৱাৰে।
(খ) কাৰণৰ পৰিমাণগত লক্ষণসমূহ:
(১) কাৰণ কাৰ্যৰ সমান: কাৰণৰ অন্তৰ্গত উপাদান আৰু শক্তিৰ পৰিমাণ কাৰ্যৰ অন্তৰ্গত উপাদান আৰু শক্তিৰ সমান। এইটোৱে দ্ৰব্য আৰু শক্তিৰ অবিনশ্বৰতা বিধিক অনুসৰণ কৰে, যিয়ে ব্যক্ত কৰে যে এই জগতত থকা সকলো দ্ৰব্য আৰু শক্তিৰ মুঠ পৰিমাণ একেই থাকে, ইয়াৰ কোনো বৃদ্ধি বা হ্ৰাস নহয়। আমি যেতিয়া হাইড্ৰ’জেন আৰু অক্সিজেন মিহলাওঁ, তেতিয়া আমি পানী লাভ কৰোঁ, যাৰ ওজন হাইড্ৰ’জেন আৰু অক্সিজেন গেছৰ সংযুক্ত ওজনৰ সমান। এইদৰে গেছীয়ৰ পৰা জুলীয়ালৈ ইয়াৰ ৰূপৰ পৰিৱৰ্তন হৈছে, কিন্তু সংযুক্ত উপাদানৰ ফলত পৰিমাণৰ কোনো পৰিৱৰ্তন নহ’ল, ই একেদৰেই থাকিল। একেধৰণে, যেতিয়া এখন ঘূৰি থকা পাংখাই ইয়াৰ গতিশক্তি হেৰুৱায়, তেতিয়া ইয়াৰ শক্তি হেৰাই নাযায়, ই কেৱল তাপ শক্তিলৈ ৰূপান্তৰিত হয়। গতিকে, কাৰ্যত থকা শক্তিৰ পৰিমাণ কাৰণত থকা শক্তিৰ পৰিমাণৰ সমানে হৈ থাকিব।
৬। কাৰণৰ পাঁচটা গুণগত লক্ষণ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ কাৰণৰ পাঁচটা গুণগত লক্ষণ তলত দিয়া হ’ল:
(ক) কাৰণ আৰু কাৰ্য পৰস্পৰ নিৰ্ভৰশীল।
(খ) কাৰণ আৰু কাৰ্য দুয়োটাই বিশেষ সময়ত সংঘটিত হোৱা ঘটনা।
(গ) কাৰণ কাৰ্যৰ পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনা।
(ঘ) কাৰণ কাৰ্যৰ চৰ্তহীন, নিয়ন্ত্ৰিত, পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনা।
(ঙ) কাৰণ কাৰ্যৰ চৰ্তহীন, নিয়ন্ত্ৰিত, অব্যৱহিত পূৰ্বৱৰ্তী ঘটনা।
অধ্যায় ৩
আগমনৰ বস্তুগত ভিত্তি
(Material Grounds of Induction)
পাঠভিত্তিক প্রশ্নোত্তৰ
(Textual Questions and Answers)
অনুশীলনী –
(পাঠ্যপুথিৰ পৃষ্ঠা নং 70-71)
১। খালী ঠাই পূৰণ কৰাঃ
(ক) পৰীক্ষণ আৰু নিৰীক্ষণৰ ওপৰত আগমন অনুমানৰ__________সত্যতা নিৰ্ভৰ কৰে।
উত্তৰঃ বস্তুগত
(খ) নিৰীক্ষণ হৈছে ঘটনাৰ আৱিষ্কাৰ আৰু পৰীক্ষণ হৈছে ঘটনাৰ_________।
উত্তৰঃ সৃষ্টি
(গ) নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণৰ পাৰ্থক্য_________।
উত্তৰঃ কেৱল পৰিমাণগত
(ঘ) নিৰীক্ষণৰ স্থান পৰীক্ষণৰ_________।
উত্তৰঃ আগত
(ঙ) পৰীক্ষণৰ তুলনাত নিৰীক্ষণৰ পৰিসৰ__________।
উত্তৰঃ ব্যাপক
২। সংক্ষিপ্ত টোকা লিখাঃ
(ক) সু-নিৰীক্ষণৰ চৰ্তসমূহ।
উত্তৰঃ দৃষ্টান্তসমূহৰ শুদ্ধ আৰু নিৰ্ভুল পৰ্যবেক্ষণৰ বাবে আমি কিছুমান নিৰ্দিষ্ট চৰ্ত বা সাধাৰণ নিয়ম অনুসৰণ কৰাৰ প্ৰয়োজন হয়। যুক্তিবিদ জয়ছিয়ে (Jevons) এই ক্ষেত্ৰত সু-নিৰীক্ষণৰ তিনিটা প্ৰধান চৰ্তৰ বিষয়ে উল্লেখ কৰিছে।
প্ৰথম চৰ্তটো হৈছে বৌদ্ধিক চৰ্ত: ইয়াৰ অৰ্থ হৈছে যে পৰ্যবেক্ষকজনে যিকোনো ঘটনা বা দৃষ্টান্ত শৃংখলাবদ্ধভাৱে নিৰীক্ষণ কৰিবলৈ বৌদ্ধিকভাৱে সুস্থ আৰু সক্ষম হ’ব লাগিব। তেওঁৰ জ্ঞানৰ প্ৰতি আগ্ৰহ থাকিব লাগিব আৰু তেওঁ ঘটনাটোৰ কাৰণ বুজি পাবলৈ মনোযোগী হ’ব লাগিব।
সু-নিৰীক্ষণৰ দ্বিতীয়টো চৰ্ত হৈছে শাৰীৰিক বা দৈহিক চৰ্ত: ইয়াৰ অৰ্থ হৈছে পৰ্যবেক্ষকজনৰ ইন্দ্ৰিয়সমূহ সুস্থ-সবল হ’ব লাগিব আৰু লগতে শৰীৰটোও। যদি এই ইন্দ্ৰিয়সমূহৰ কোনোবা এটাও সুস্থ অৱস্থাত নাথাকে, তেন্তে পৰ্যবেক্ষণত ত্ৰুটি থাকি যাব (আসোঁৱাহপূৰ্ণ হ’ব)।
সু-নিৰীক্ষণৰ তৃতীয়টো চৰ্ত হৈছে নৈতিক চৰ্ত: যাৰ অৰ্থ হৈছে এক নিৰপেক্ষ পৰ্যবেক্ষণ কৰিবলৈ সক্ষম হোৱা। গতিকে, পৰ্যবেক্ষণৰ সঠিক বা নিৰ্ভুল ফলাফল লাভ কৰিবলৈ হ’লে এজন সু-পৰ্যবেক্ষক সদায় সৎ, পক্ষপাতিত্বহীন আৰু কু-সংস্কাৰ মুক্ত হ’ব লাগিব।
(খ) ভ্ৰান্ত পৰ্যবেক্ষণ দোষ।
উত্তৰঃ ভ্ৰান্ত পৰ্যবেক্ষণ দোষ হৈছে সংবেদন বা উপলব্ধি (Inductive Sense)ৰ সময়ত ইন্দ্ৰিয়গ্ৰাহ্য ধাৰণাৰ ভুল ব্যাখ্যাৰ ফলত উদ্ভৱ হোৱা ত্ৰুটি বা দোষ। ই হৈছে এটা বস্তুক আন এটা বেলেগ বস্তু বুলি ভুলকৈ কৰা পৰ্যবেক্ষণ। অৰ্থাৎ, আমি কোনো এটা বস্তুক বস্তুটো যি হয় সেই ৰূপত ধাৰণা কৰাৰ পৰিৱৰ্তে, ই যি হিচাপে আমাৰ চকুত দৃশ্যমান হয়, সেই ৰূপতহে ধাৰণা কৰি লওঁ। এনে ত্ৰুটি তেতিয়া সংঘটিত হয়, যেতিয়া আগমনাত্মক সিদ্ধান্তটো এনেধৰণৰ ভুল ধাৰণাসমূহৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত হয়। ভ্ৰান্ত পৰ্যবেক্ষণ দোষ দুই ধৰণৰ: যেনে- ব্যক্তিগত ভ্ৰান্ত পৰ্যবেক্ষণ আৰু সাৰ্বজনীন ভ্ৰান্ত পৰ্যবেক্ষণ। ব্যক্তিগত ভ্ৰান্ত পৰ্যবেক্ষণ হৈছে ব্যক্তি বিশেষত হোৱা ভুল পৰ্যবেক্ষণ আৰু সাৰ্বজনীন ভ্ৰান্ত পৰ্যবেক্ষণ হৈছে সকলোৰে ক্ষেত্ৰত হোৱা বা সাৰ্বজনীনভাৱে কৰা ভুল পৰ্যবেক্ষণ।
(গ) অনবেক্ষণ দোষ।
উত্তৰঃ পৰ্যবেক্ষণৰ সময়ত নিৰীক্ষণ কৰিবলগীয়া বস্তু বা বিষয়সমূহ লক্ষ্য নকৰাৰ ফলত যি দোষ ঘটে, তাকে অনবেক্ষণ দোষ বুলি কোৱা হয়। পৰ্যবেক্ষণৰ সময়ত হোৱা অন্যমনস্কতা বা বস্তুটোৰ অন্য কিছুমান নিৰ্দিষ্ট দিশৰ প্ৰতি অতি আকৰ্ষিত হোৱাৰ ফলত, অথবা অন্ধবিশ্বাস, কুসংস্কাৰ, পূৰ্বধাৰণা, পক্ষপাতিত্বমূলক ধাৰণা আদিৰ কাৰণে বস্তুটোৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ দিশবোৰ আমি এৰি গ’লে এনে দোষ ঘটে।
অনবেক্ষণ দোষ দুই প্ৰকাৰৰ: যেনে- প্ৰাসংগিক দৃষ্টান্তৰ অনবেক্ষণ দোষ, য’ত প্ৰাসংগিক দৃষ্টান্তবোৰক বাদ দি বা উপেক্ষা কৰি চলিলে দোষে দেখা দিয়ে; আৰু আনটো হৈছে প্ৰাসংগিক পৰিস্থিতিৰ অনবেক্ষণ দোষ, য’ত গুৰুত্বপূৰ্ণ পৰিস্থিতিসমূহ লক্ষ্য নকৰাৰ ফলত দোষে দেখা দিয়ে।
৩। সংজ্ঞা দিয়াঃ
(ক) পৰ্যবেক্ষণ
(খ) পৰীক্ষণ
(গ) অনবেক্ষণ দোষ
(ঘ) ব্যক্তিগত ভ্ৰান্ত পৰ্যবেক্ষণ
(ক) পৰ্যবেক্ষণ:
উত্তৰঃ মনত এটা নিৰ্দিষ্ট লক্ষ্য বা উদ্দেশ্য লৈ কোনো ঘটনা বা তথ্য সাবধানে, বাছনিমূলকভাৱে তথা সু-নিয়ন্ত্ৰিতভাৱে বিশ্লেষণ কৰি বা অনুধাৱন কৰি উপলব্ধি কৰাকে পৰ্যবেক্ষণ বুলি কোৱা হয়।
(খ) পৰীক্ষণ:
উত্তৰঃ কৃত্ৰিম পৰিস্থিতি বা পৰিৱেশত নিৰ্দিষ্ট উদ্দেশ্যৰে কোনো ঘটনাৰ কৃত্ৰিমভাৱে সৃষ্টি কৰি লোৱা বিষয়বস্তুক প্ৰত্যক্ষ কৰাকে পৰীক্ষণ বুলি কোৱা হয়।
(গ) অনবেক্ষণ দোষ:
উত্তৰঃ পৰ্যবেক্ষণৰ সময়ছোৱাত পৰ্যবেক্ষণৰ সৈতে সম্পৰ্কিত যিবোৰ বিষয় লক্ষ্য কৰিব লাগে, সেইবোৰ লক্ষ্য নকৰাৰ ফলত যি ত্ৰুটি বা দোষ ঘটে, তাকে অনবেক্ষণ দোষ বুলি কোৱা হয়।
(ঘ) ব্যক্তিগত ভ্ৰান্ত পৰ্যবেক্ষণ:
উত্তৰঃ পৰ্যবেক্ষণৰ যিটো প্ৰকাৰত পৰ্যবেক্ষণ প্ৰক্ৰিয়াৰ সময়ত ব্যক্তি বিশেষে ভুল বা ত্ৰুটিপূৰ্ণ পৰ্যবেক্ষণ কৰে, তাক ব্যক্তিগত ভ্ৰান্ত পৰ্যবেক্ষণ বুলি কোৱা হয়।
8I পার্থক্য নির্ণয় কৰাঃ
(ক) নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণ
উত্তৰঃ নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণৰ মাজত থকা পাৰ্থক্যসমূহ হ’ল:
|
ক্রমিক নং |
পার্থক্যৰ ভিত্তি |
নিৰীক্ষণ |
পৰীক্ষণ |
|---|---|---|---|
|
(১) |
অর্থ |
ই হৈছে প্রাকৃতিকভাৱে প্রদত্ত ঘটনাসমূহৰ পদ্ধতিগত সংবেদন বা প্রত্যক্ষকৰণ। |
ই হৈছে কৃত্রিমভাবে প্রস্তুত কৰি লোৱা ঘটনাসমূহৰ ঘটনাসমূহৰ পদ্ধতিগত সংবেদন। |
|
(২) |
পৰিৱেশ বা পৰিস্থিতিৰ পৰিৱৰ্তন |
ইয়াত পর্যবেক্ষকে পৰিৱেশ বা পৰিস্থিতি পৰিৱৰ্তন কৰি ল’ব নোৱাৰে। |
ইয়াত প্রয়োজন সাপেক্ষে পৰ্যবেক্ষকে দৃষ্টান্ত বা ঘটনাৰ পৰিস্থিতি বা পৰিৱেশ সলনি কৰি ল’ব পাৰে। |
|
(৩) |
ঘটনাৰ সংঘটন |
ইয়াত পর্যবেক্ষকজনে ঘটনাসমূহৰ সংঘটনৰ বাবে প্ৰকৃতিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিব লাগে। |
ইয়াত পর্যবেক্ষকে ঘটনা এটা সৃষ্টি কৰি ল’ব পাৰে। |
|
(৪) |
বেইনৰ মন্তব্য |
নিৰীক্ষণ হৈছে ঘটনা বা তথ্যৰ আৱিষ্কাৰ। |
পৰীক্ষণ হৈছে ঘটনা বা তথ্যৰ সৃষ্টি। |
(খ) অনবেক্ষণ দোষ আৰু ভ্ৰান্ত পর্যবেক্ষণ দোষ।
উত্তৰঃ অনবেক্ষণ দোষ আৰু ভ্ৰান্ত পৰ্যবেক্ষণ দোষৰ মাজৰ পাৰ্থক্যসমূহ হৈছেঃ
|
ক্রমিক নং |
পাৰ্থক্যৰ ভিত্তি |
অনবেক্ষণ দোষ |
ভ্রান্ত পর্যবেক্ষণ দোষ |
|---|---|---|---|
|
(১) |
ঘটনাৰ প্রত্যক্ষকৰণ |
পৰ্যবেক্ষণৰ সময়ত প্রয়োজনীয় দৃষ্টান্ত বা পৰিস্থিতিক আওকাণ কৰাৰ ফলত এনে দোষ ঘটে। |
পৰ্যবেক্ষণৰ সময়ত কোনো বস্তুক অন্য এটা বস্তু বুলি ধাৰণা কৰাৰ ফলত এনে দোষ ঘটে। |
|
(২) |
বিষয়বস্তুক উপেক্ষা |
ইয়াত গুৰুত্বপূৰ্ণ তথা অপৰিহাৰ্য দিশসমূহক আওকাণ কৰা হয়। |
ইয়াত কোনো ঘটনা বা বস্তুক আওকাণ কৰা নহয়, কেরল বস্তু এটাক ভুল ইন্দ্ৰিয় সংবেদনৰ ফলত ভুলকৈ প্রত্যক্ষ কৰা হয়। |
|
(৩) |
সদর্থক/ নঞর্থক |
ই হৈছে এক নঞর্থক দোষ কাৰণ পর্যবেক্ষণ কৰিবলগীয়া গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয়বস্তুক উপেক্ষা কৰা হয়। |
ই এক সদর্থক দোষ কাৰণ ই সকলোবোৰেই প্রত্যক্ষ কৰে, কিন্তু ভুলকৈ প্রত্যক্ষ কৰে। |
(গ) ব্যক্তিগত ভ্রান্ত পর্যবেক্ষণ আৰু সাৰ্বজনীন ভ্রান্ত পর্যবেক্ষণ।
উত্তৰঃ ব্যক্তিগত ভ্রান্ত পর্যবেক্ষণ আৰু সাৰ্বজনীন ভ্রান্ত পৰ্যবেক্ষণৰ মাজৰ পাৰ্থক্য হ’ল:
|
ক্রমিক নং |
পার্থক্যৰ ভিত্তি |
ব্যক্তিগত ভ্ৰান্ত পৰ্যবেক্ষণ |
সার্বজনীন ভ্রান্ত পর্যবেক্ষণ |
|---|---|---|---|
|
(১) |
অর্থ |
যি, ভ্রান্ত পর্যবেক্ষণত পর্যবেক্ষণ প্ৰক্ৰিয়াৰ সময়ত ব্যক্তিগতভাবে বা ব্যক্তি বিশেষে ভুল পর্যবেক্ষণ কৰা হয়। |
যি ভ্রান্ত পর্যবেক্ষণত পর্যবেক্ষণ প্ৰক্ৰিয়াৰ সময়ছোৱাত সার্বজনীনভাবে বা সকলোৰে দ্বাৰা ভুল পর্যবেক্ষণ কৰা হয়। |
|
(২) |
উদাহৰণ |
আন্ধাৰত গছৰ মূঢ়া এটাকে মাটিত কোনোবা এজন মানুহ বহি থকা বুলি ধাৰণা ওপজা। |
এখন গতিশীল ৰে’লৰ পৰা বাহিৰলৈ চালে ৰাস্তাৰ কাষে কাষে থকা গছ আৰু ঘৰবোৰ দৌৰি থকা আৰু ৰে’লখন গতিহীন হোৱা যেন ধাৰণা ওপজা। |
৫। চমু উত্তৰ দিয়াঃ
(ক) আগমন অনুমানৰ বস্তুগত ভিত্তি কেইপ্ৰকাৰৰ আৰু কি কি?
উত্তৰঃ আগমন অনুমানৰ বস্তুগত ভিত্তি দুই প্ৰকাৰৰ। এই দুটা হ’লঃ
(১) নিৰীক্ষণ
(২) পৰীক্ষণ
(খ) পৰীক্ষণ আৰু নিৰীক্ষণক আগমন অনুমানৰ বস্তুগত ভিত্তি বুলি কিয় কোৱা হয়?
উত্তৰঃ পৰীক্ষণ আৰু নিৰীক্ষণক আগমন অনুমানৰ বস্তুগত ভিত্তি বুলি কোৱাৰ কাৰণ এয়ে যে নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণৰ মাধ্যমেৰে আমি আগমনাত্মক অনুমান বা সিদ্ধান্তৰ বস্তুগত সত্যতা নিৰূপণ কৰিব পাৰোঁ বা প্রকৃত সত্যত উপনীত হ’ব পাৰোঁ। এই পদ্ধতি দুটাই আগমন অনুমানৰ প্ৰকৃত সত্যতাৰ নিশ্চয়তা প্রদান কৰে।
(গ) পর্যবেক্ষণ দোষ কেইপ্ৰকাৰৰ আৰু কি কি?
উত্তৰঃ পর্যবেক্ষণ প্রক্ৰিয়াৰ সময়ছোৱাত অমনোযোগিতা, অন্ধবিশ্বাস, পূর্বধাৰণা, পক্ষপাতিত্ব আদিৰ দৰে নিৰ্দিষ্ট কিছুমান কাৰণৰ বাবে ঘটা ভুলকে পর্যবেক্ষণ দোষ বুলি কোৱা হয়। পর্যবেক্ষণ দোষ দুই প্ৰকাৰৰ। এই দুটা হৈছেঃ
(১) অ-পর্যবেক্ষণ বা অনবেক্ষণ দোষ।
(২) ভ্রান্ত পর্যবেক্ষণ দোষ বা কু-পর্যবেক্ষণ দোষ।
(ঘ) সৰল পৰ্যবেক্ষণ সম্পূর্ণভাৱে নিষ্ক্রিয় অভিজ্ঞতা হয়নে?
উত্তৰঃ নহয়, সৰল পর্যবেক্ষণ সম্পূর্ণভারে এটা নিষ্ক্রিয় অভিজ্ঞতা নহয় কিয়নো সৰল পর্যবেক্ষণ বা নিৰীক্ষণতো কেতবোৰ ক্রিয়াকলাপ জড়িত হৈ থাকে।
৬। সৰল পৰ্যবেক্ষণ কাক বোলে? পৰীক্ষণৰ তুলনাত ইয়াৰ সুবিধাসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ প্ৰাকৃতিক পৰিৱেশত এটা নিৰ্দিষ্ট উদ্দেশ্য আগত ৰাখি কোনো প্ৰাকৃতিক ঘটনাক পদ্ধতিগতভাৱে আৰু সু-নিয়ন্ত্ৰিতভাৱে বিশ্লেষণ বা উপলব্ধি কৰাটোৱেই হৈছে সৰল পৰ্যবেক্ষণ বা নিৰীক্ষণ।
পৰীক্ষণৰ তুলনাত সৰল পৰ্যবেক্ষণৰ সুবিধাসমূহ তলত উল্লেখ কৰা হ’ল:
(ক) পৰিসৰৰ ব্যাপকতা: সৰল নিৰীক্ষণক সাৰ্বজনীনভাৱে প্ৰয়োগ কৰিব পাৰি, যাৰ বাবে ইয়াৰ পৰিসৰ অধিক ব্যাপক। বানপানী, ভূমিকম্প, চুনামি, অনাবৃষ্টি আদিৰ দৰে প্ৰাকৃতিক ঘটনাসমূহ পৰ্যবেক্ষণৰ বাবে পৰীক্ষাগাৰত কৃত্ৰিমভাৱে সৃষ্টি কৰি ল’ব নোৱাৰি; সেয়েহে এনেধৰণৰ ঘটনাসমূহৰ অধ্যয়ন কৰিবলৈ আমি সৰল পৰ্যবেক্ষণ বা নিৰীক্ষণৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিবলগীয়া হয়।
(খ) নিৰীক্ষণত আমি কাৰ্যৰ পৰা কাৰণলৈ আৰু কাৰণৰ পৰা কাৰ্যলৈ যাব পাৰোঁ: নিৰীক্ষণত কাৰণৰ পৰা কাৰ্যলৈ তথা কাৰ্যৰ পৰা কাৰণলৈ দুয়োটা দিশতে অনুসন্ধান কৰিব পাৰি, কিন্তু পৰীক্ষণত আমি কেৱল কাৰণৰ পৰা কাৰ্যলৈহে গতি কৰিব পাৰোঁ। উদাহৰণস্বৰূপে: যেতিয়া আমি এজন মানুহক মেলেৰিয়াত (কাৰ্য) ভুগি থকা দেখোঁ, তেতিয়া তেওঁক এন’ফিলিচ মহে কামুৰিছিল নেকি বুলি সোধাৰ দ্বাৰা আমি কাৰণটো বিচাৰি উলিয়াব পাৰোঁ। এইটো হৈছে কাৰ্যৰ পৰা কাৰণলৈ যোৱা। আকৌ, যদি আমি এজন মানুহক এন’ফিলিচ মহৰ দ্বাৰা কামোৰা দেখোঁ, তেন্তে আমি এই সিদ্ধান্তত উপনীত হ’ব পাৰোঁ যে তেওঁৰ মেলেৰিয়া হোৱাৰ সম্ভাৱনা আছে। এনেদৰে ইয়াত কাৰণৰ পৰা কাৰ্যলৈ গতি কৰা হৈছে। অৱশ্যে, পৰীক্ষণত আমি কেৱল কাৰণৰ পৰা কাৰ্যলৈহে গতি কৰিব পাৰোঁ। যদি আমি লোহাত তাপ প্ৰয়োগ কৰোঁ, তেতিয়া আমি লোহাডোখৰ প্ৰসাৰিত হোৱা দেখিম। গতিকে ইয়াত আমি কাৰণৰ পৰা কাৰ্যলৈ গৈছোঁ, কিন্তু ইয়াত আমি কাৰ্যৰ পৰা কাৰণলৈ ওভতি যাব নোৱাৰোঁ।
(গ) প্ৰতিটো পৰীক্ষণেই নিৰীক্ষণক অনুসৰণ কৰে: নিৰীক্ষণৰ দ্বাৰা কিছু তথ্য বা প্ৰাথমিক জ্ঞান আহৰণ কৰাৰ পিছতহে পৰীক্ষণ চলাব পাৰি। পৰীক্ষণৰ আগতে এটা ঘটনাৰ প্ৰাথমিক জ্ঞানখিনি নিৰীক্ষণৰ দ্বাৰা সংগ্ৰহ কৰা হয় আৰু সম্ভৱ হ’লেহে পৰীক্ষণ সম্পন্ন কৰা হয়।
৭। পৰীক্ষণ কাক বোলে? সৰল পৰ্যবেক্ষণৰ তুলনাত ইয়াৰ সুবিধাসমূহ কি কি?
উত্তৰঃ পৰীক্ষণ হৈছে কৃত্ৰিম পৰিৱেশত কোনো ঘটনাক কৃত্ৰিমভাৱে সৃষ্টি কৰি লৈ উদ্দেশ্যমূলকভাৱে আৰু সু-নিয়ন্ত্ৰিতভাৱে কৰা প্ৰত্যক্ষকৰণ বা অধ্যয়ন।
সৰল নিৰীক্ষণৰ তুলনাত পৰীক্ষণৰ সুবিধাসমূহ তলত উল্লেখ কৰা হ’ল:
(ক) পৰীক্ষণৰ পুনৰাবৃত্তি কৰিব পাৰি: অনুসন্ধানকাৰীয়ে এটা সিদ্ধান্তত উপনীত হ’বলৈ পৰীক্ষা এটা বহুবাৰ পুনৰাবৃত্তি কৰিব পাৰে। এনে হোৱাৰ কাৰণ হৈছে ইয়াত সকলোবোৰ ঘটনা তেওঁৰ নিয়ন্ত্ৰণত থাকে। গতিকে, প্ৰয়োজন হ’লে তেওঁ ইয়াক পুনৰাবৃত্তি কৰিব পাৰে। কিন্তু বানপানী, ভূমিকম্প, অনাবৃষ্টি আদিৰ দৰে প্ৰাকৃতিক ঘটনাবোৰৰ ক্ষেত্ৰত কাৰো পক্ষেই ইয়াৰ পুনৰাবৃত্তি কৰাটো সম্ভৱ নহয়। গতিকে আমি ঘটনাসমূহ প্ৰাকৃতিকভাবে সংঘটিত হ’লেহে নিৰীক্ষণ কৰিব পাৰোঁ।
(খ) পৰীক্ষণে আমাক এটা নিৰ্দিষ্ট বস্তু বা ঘটনাক সম্পূৰ্ণৰূপে পৃথক কৰাত সহায় কৰে: পৰীক্ষণৰ এটা ডাঙৰ সুবিধা এয়ে যে ইয়াত আমি অপ্ৰাসংগিক কাৰকসমূহক পৃথক কৰিব পাৰোঁ। উদাহৰণস্বৰূপে: জীৱ এটা অক্সিজেন অবিহনে জীয়াই থাকিব পাৰিব নে নাই তাক বিচাৰি উলিয়াবলৈ হ’লে, এই ক্ষেত্ৰত নিৰীক্ষণে সিদ্ধান্তত উপনীত হোৱাৰ ক্ষেত্ৰত সহায় কৰিব নোৱাৰে। পৰীক্ষণৰ সহায়তহে আমি অক্সিজেন অবিহনে জীৱ জীয়াই থাকিব নোৱাৰে বুলি প্ৰমাণ কৰিব পাৰিম।
(গ) পৰীক্ষণে আমাক অনিশ্চিত বা অস্পষ্ট পৰিস্থিতিসমূহ সলনি কৰিবলৈ সক্ষম কৰে: পৰীক্ষণ অনুসন্ধানকাৰীৰ নিয়ন্ত্ৰণাধীন হোৱাৰ বাবে তেওঁ ঘটনাৰ পৰিস্থিতিসমূহ পৰিৱৰ্তন কৰিব পাৰে আৰু ঘটনাটোৰ বিভিন্ন পৰিস্থিতিৰ প্ৰভাৱসমূহ ভালদৰে পৰ্যবেক্ষণ কৰিব পাৰে। এইটো নিৰীক্ষণৰ ক্ষেত্ৰত সদায় সম্ভৱ নহয়।
(ঘ) পৰীক্ষণে আমাক ঘটনাসমূহ সুস্থভাৱে প্ৰত্যক্ষ কৰিবলৈ সক্ষম কৰি তোলে: পৰীক্ষণ যিহেতু সম্পূৰ্ণৰূপে অনুসন্ধানকাৰীৰ নিয়ন্ত্ৰণত থাকে, সেয়েহে ইয়াত তেওঁ লৰালৰি কৰিব নালাগে; তেওঁ ধীৰস্থিৰভাৱে তথা সাৱধানে ঘটনাসমূহ প্ৰত্যক্ষ কৰিব পাৰে। কিন্তু, নিৰীক্ষণৰ ক্ষেত্ৰত ঘটনাসমূহ প্ৰাকৃতিক হোৱা বাবে নিৰ্দিষ্ট সময়ৰ ভিতৰত ইয়াক সম্পূৰ্ণ কৰিব লাগে।
৮। “নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণৰ মাজত গুণগত পাৰ্থক্য নাই, পৰিমাণগত পাৰ্থক্যহে আছে।”-কথাষাৰ ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ যুক্তিবিদ জেভঞ্চে (Jevons) এই মত পোষণ কৰিছিল যে নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণৰ মাজত কোনো গুণগত পাৰ্থক্য নাই, কেৱল পৰিমাণগত পাৰ্থক্যহে আছে। এই দুয়োটাৰ মাজত থকা পাৰ্থক্যসমূহলৈ যেতিয়া আমি আঙুলিয়াওঁ, তেতিয়া হয়তো আমি ভুল পথত পৰিভ্ৰমণ কৰিব পাৰোঁ; সেয়েহে আমি এনেধৰণৰ ভুল ধাৰণাৰ ওপৰত সতৰ্ক দৃষ্টি ৰাখিব লাগিব।
আমি যেতিয়া কওঁ যে নিৰীক্ষণৰ বাবে আমি প্ৰকৃতিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰোঁ, তেতিয়া আমি এইটোকো স্বীকাৰ কৰি ল’ব লাগিব যে নিৰীক্ষণ প্ৰক্ৰিয়া সংঘটিত হোৱাত ইন্দ্ৰিয়সমূহৰ উপৰিও বৈজ্ঞানিক সা-সঁজামৰো সহায়-সহযোগিতা থাকে। একেদৰে, পৰীক্ষণো সম্পূৰ্ণৰূপে কৃত্ৰিম নহয়, কিয়নো আমি ইয়াত ঘটনাৰ উপাদানবোৰৰ বাবে ইন্দ্ৰিয়সমূহৰ দ্বাৰা প্ৰত্যক্ষ কৰা নিৰীক্ষণৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিবলগীয়া হয়।
আকৌ এইটোও কোৱা হয় যে অনুসন্ধানকাৰী পৰীক্ষণত সক্ৰিয় আৰু নিৰীক্ষণত নিষ্ক্ৰিয় হয়। কিন্তু, নিৰীক্ষণৰ ক্ষেত্ৰতো অনুসন্ধানকাৰীজন প্ৰাসংগিক তথ্যসমূহ বাছনি কৰাৰ ক্ষেত্ৰত সক্ৰিয়ভাৱে নিৰ্বাচনাত্মক হৈ থাকিব লাগিব।
ওপৰৰ কথাখিনিৰ পৰা এইটো অনুমান কৰিব পাৰি যে নিৰীক্ষণ আৰু পৰীক্ষণৰ মাজত থকা পাৰ্থক্য কেৱল পৰিমাণ বা মাত্ৰাৰ, গুণৰ নহয়। অৰ্থাৎ, নিৰীক্ষণত মানুহৰ হস্তক্ষেপ কম আৰু পৰীক্ষণত বেছি, কিন্তু দুয়োটাৰে মূল প্ৰক্ৰিয়া একেই।
৯। পৰ্যবেক্ষণ কাক বোলে? পৰ্যবেক্ষণ কৰাৰ আগতে কি কি চৰ্ত পালন কৰিব লাগে?
উত্তৰঃ মনত এটা নিৰ্দিষ্ট উদ্দেশ্য লৈ কোনো ঘটনাৰ সাৱধানে, নিৰ্বাচনাত্মকভাৱে তথা সু-নিয়ন্ত্ৰিতভাৱে বা পদ্ধতিগতভাৱে কৰা বিশ্লেষণ তথা উপলব্ধিকে পৰ্যবেক্ষণ বুলি কোৱা হয়।
সঠিক তথা নিৰ্ভুল পৰ্যবেক্ষণৰ বাবে আমি কিছুমান নিৰ্দিষ্ট চৰ্ত বা নিয়ম অনুসৰণ কৰাৰ প্ৰয়োজন। এই ক্ষেত্ৰত যুক্তিবিদ জয়ছিয়ে তিনিটা চৰ্তৰ বিষয়ে কৈছে:
(ক) বৌদ্ধিক চৰ্ত: নিৰ্ভুল তথা সঠিক পৰ্যবেক্ষণৰ প্ৰথম চৰ্তটো এয়ে যে পৰ্যবেক্ষকজন বৌদ্ধিকভাৱে সুস্থ হ’ব লাগিব। ঘটনাসমূহ শৃংখলাবদ্ধভাৱে পৰ্যবেক্ষণ কৰাৰ ক্ষেত্ৰত সক্ষম হ’বলৈ পৰ্যবেক্ষকজনৰ মনোযোগ থাকিব লাগিব আৰু জ্ঞানৰ প্ৰতি আগ্ৰহ থাকিব লাগিব।
(খ) শাৰীৰিক বা দৈহিক চৰ্ত: আমি আমাৰ ইন্দ্ৰিয়সমূহৰ দ্বাৰা পৰ্যবেক্ষণ কৰোঁ। সেয়েহে ইন্দ্ৰিয়সমূহ সুস্থ অৱস্থাত থকাটো জৰুৰী। যদি এজন মানুহ শাৰীৰিকভাৱে সুস্থ নহয়, তেন্তে তেওঁৰ পৰ্যবেক্ষণ কৰাৰ ক্ষমতাই বাধাগ্ৰস্ত হ’ব আৰু এনে হ’লে পৰ্যবেক্ষণত ব্যাঘাত জন্মিব। সেয়েহে, পৰ্যবেক্ষণকাৰীৰ ইন্দ্ৰিয়সমূহ তথা শাৰীৰিক অৱস্থা সুস্থ-সবল হৈ থকাটো অতি জৰুৰী।
(গ) নৈতিক চৰ্ত: নৈতিক চৰ্তৰ দ্বাৰা জয়ছিয়ে এটা পক্ষপাতিত্বহীন সিদ্ধান্ত প্ৰদান কৰাৰ ক্ষমতাক বুজাইছে। এইটো এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ চৰ্ত হোৱাৰ কাৰণ এয়ে যে মানুহৰ বিচাৰ-ক্ষমতাত পূৰ্বধাৰণা, অন্ধবিশ্বাস, কুসংস্কাৰ, অবিজ্ঞানসম্মত ধাৰণা আদিয়ে প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে। গতিকে, পৰ্যবেক্ষণৰ সঠিক তথা নিৰ্ভুল ফলাফল লাভ কৰিবলৈ হ’লে এজন ভাল পৰ্যবেক্ষক পক্ষপাতিত্বহীন আৰু ন্যায়পৰায়ণ হ’ব লাগিব।
দ্বাদশ শ্ৰেণী তৰ্কবিজ্ঞান আৰু দৰ্শন অধ্যায় ২ – সঘনাই সোধা প্ৰশ্ন
Get Free NCERT PDFs
If you want to download free PDFs of any chapter, click the link below and join our WhatsApp group:
