Class 12 Education Chapter 5 – স্মৃতি, মনোযোগ আৰু আগ্ৰাহ – All Exercise Solutions | AHSEC (Assamese Medium)
দ্বাদশ শ্ৰেণী শিক্ষা – অধ্যায় ৫: স্মৃতি, মনোযোগ আৰু আগ্ৰাহ – সম্পূৰ্ণ অনুশীলনী সমাধান (AHSEC – Assamese Medium, Latest Syllabus)
এই অধ্যায়ত শিক্ষা-মনস্তত্ত্বৰ অন্তৰ্গত স্মৃতি, মনোযোগ আৰু আগ্ৰাহৰ ধাৰণা আৰু ইয়াৰ শিক্ষণ-শিকণত প্ৰয়োগৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা হৈছে। কিদৰে এই মানসিক চৰিত্ৰসমূহ শিক্ষাৰ গুণগত মান বৃদ্ধিত সহায় কৰে সেয়া বুজোৱা হৈছে। স্মৃতিৰ ধৰণ, মনোযোগৰ প্ৰকাৰ আৰু আগ্ৰাহৰ গুৰুত্বৰ ওপৰিও ইয়াৰ উন্নতিৰ উপায়সমূহ আলোচনা কৰা হৈছে। Chapter QR Code: EDU12C5ASSAM। অস্পীন একেডেমী এই অধ্যায়ৰ সমাধানসমূহ বিশেষকৈ সহজ ভাষাত প্ৰদান কৰে।
✅ কি শিকিব:
- স্মৃতিৰ সংজ্ঞা, প্ৰকাৰ আৰু গুৰুত্ব
- মনোযোগৰ ধৰণ আৰু কাৰণ
- আগ্ৰাহৰ ভূমিকা আৰু প্ৰয়োজনীয়তা
- স্মৃতি, মনোযোগ আৰু আগ্ৰাহ উন্নয়নৰ প্ৰক্ৰিয়া
- শিক্ষণ-শিকণ প্ৰক্ৰিয়াত মানসিক চৰিত্ৰসমূহৰ প্ৰভাৱ
🎯 অস্পীন একেডেমীৰ সুবিধা:
- AHSEC HS 2nd Year Education পাঠ্যক্ৰমৰ সম্পূৰ্ণ সমাধান
- অনুশীলনী আৰু প্ৰশ্নৰ বুজাবুজি সহজ কৰি বিশ্লেষণ
- অসমীয়া মাধ্যমৰ শিক্ষাৰ্থীৰ বাবে উপযোগী উদাহৰণ
- মনস্তত্ত্ব আৰু শিক্ষা সম্পৰ্কীয় গুৰুত্বপূৰ্ণ তত্ত্বৰ বিৱৰণ
- পৰীক্ষাৰ প্ৰস্তুতিৰ বাবে অতিৰিক্ত হাইলাইট
Class 12 Education (শিক্ষা) AHSEC Latest Syllabus | Assamese Medium Chapter-wise Solutions PDF
Special Offer!
Get thorough Class 12 Education (Assamese Medium) chapter-wise solutions PDF designed for AHSEC latest syllabus.
Includes clear answers, definitions, diagrams, and exam-focused explanations for strong preparation.
Ideal for self-study, homework, and quick revision.
গোট-৫ (ক)
স্মৃতি আৰু বিস্মৃতি
(Memory and Forgetting)
পাঠভিত্তিক প্রশ্নোত্তৰ
(TEXTUAL QUESTIONS AND
ANSWERS)
১। স্মৃতি কাক কয়? স্মৃতিৰ কেইটামান সংজ্ঞা আগবঢ়োৱা।
উত্তৰঃ স্মৃতি হৈছে মনত সঞ্চিত হৈ থকা অতীতৰ অভিজ্ঞতা বা শিক্ষণক স্মৰণ কৰা মানসিক প্ৰক্ৰিয়া বা মনৰ ক্ষমতা। স্মৃতিৰ সৈতে তিনি প্ৰকাৰৰ ক্ৰিয়া জড়িত হৈ থাকে: অভিজ্ঞতা বা শিক্ষণ আহৰণ (Learning/Encoding), আহৰণ কৰা অভিজ্ঞতাসমূহৰ মনত সঞ্চিতকৰণ (Storage) আৰু প্ৰয়োজন সাপেক্ষে এইবোৰক পুনঃস্মৰণ বা পুনৰুদ্ধাৰ (Retrieval) কৰা।
স্মৃতিৰ কেইটামান সংজ্ঞা:
(ক) উইলিয়াম মেকডুগল (William McDougall): “অতি সীমিত বা সংকীর্ণ অৰ্থত স্মৃতি বা স্মৰণ ক্ৰিয়া হৈছে অতীতত লাভ কৰা অভিজ্ঞতা অনুসৰি ঘটনাসমূহ মনত কল্পনা কৰা।”
(খ) জেমছ এছ. ৰ’ছ (James S. Ross): “স্মৃতি হৈছে পূৰ্ব অভিজ্ঞতাৰ প্ৰৱণতাৰ দ্বাৰা নিৰ্ধাৰিত এক নতুন অভিজ্ঞতা আৰু এই দুয়োবিধ অভিজ্ঞতাৰ মাজত থকা সম্পৰ্ক স্পষ্টভাৱে অনুমেয়।”
(গ) ডব্লিউ. এম. ৰাইবার্ণ (W.M. Ryburn): “অভিজ্ঞতা সঞ্চয়ণৰ আৰু অভিজ্ঞতা অৰ্জনৰ কিছু সময় পিছত সেইসমূহ চেতনালৈ ঘূৰাই আনিব পৰা ক্ষমতাকে স্মৃতি বুলি কোৱা হয়।”
(ঘ) ষ্টাউট (Stout): “স্মৃতি হৈছে এক নিখুঁত পুনৰুদ্ধাৰ কাৰ্য য’ত অতীত অভিজ্ঞতাৰ বিষয়বস্তুবোৰ যিমান দূৰ সম্ভৱ পূৰ্বৰ বিন্যাস আৰু ধৰণ অনুযায়ী পুনৰ প্ৰতিষ্ঠা কৰা হয়।”
২। স্মৃতিৰ উল্লেখযোগ্য বৈশিষ্ট্যসমূহৰ বিষয়ে লিখা।
উত্তৰঃ স্মৃতিৰ উল্লেখযোগ্য বৈশিষ্ট্যসমূহ হৈছে:
(ক) ইন্দ্ৰিয়গ্ৰাহ্য অভিজ্ঞতা: স্মৃতি লাভ কৰিবলৈ হ’লে আমাৰ ইন্দ্ৰিয়সমূহে অভিজ্ঞতা লাভ বা আহৰণ কৰিবই লাগিব (সংবেদন)।
(খ) সংৰক্ষণ ক্ষমতা (Retention Power): স্মৃতিৰ বাবে মানুহক সংৰক্ষণ ক্ষমতাৰ প্ৰয়োজন। ই হৈছে এটা জন্মগত গুণ যি বংশগতিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।
(গ) পুনঃস্মৰণ বা পুনৰুদ্ধাৰ (Recall/Retrieval): অতীতৰ শিক্ষণক প্ৰয়োজন সাপেক্ষে বিকৃত নোহোৱাকৈ বা সামান্য বিকৃতিৰে সচেতন মনলৈ ঘূৰাই অনাটো স্মৃতিৰ বাবে অতিশয় প্ৰয়োজন।
(ঘ) অচেতন মনৰ ভূমিকা: অতীতৰ অভিজ্ঞতাসমূহ স্মৰণ কৰাত অচেতন মনে এক গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে। ই ভাল বা সুখজনক অভিজ্ঞতাসমূহ মনত ৰখাত আৰু দুখজনক অভিজ্ঞতাসমূহ পাহৰি যোৱাৰ প্ৰবৃত্তি প্ৰদান কৰে।
(ঙ) পুনৰাবৃত্তিৰ প্ৰভাৱ: পুনৰাবৃত্তিয়ে স্মৃতিক দীৰ্ঘদিনীয়া কৰে। ই অভিজ্ঞতা বা শিক্ষণক শুদ্ধভাৱে আৰু খৰতকীয়াকৈ স্মৰণ কৰিবলৈ সহায় কৰে।
(চ) মানসিক স্বাস্থ্যৰ অৱস্থা: সুস্থ মানসিক স্বাস্থ্যই তথ্য বা অভিজ্ঞতাসমূহ সংৰক্ষণ কৰি ৰখাত সহায় কৰে, আনহাতে দুৰ্বল মানসিক অৱস্থাই বিস্মৃতি তথা ভ্ৰমৰ দিশে পৰিচালিত কৰে।
(ছ) তিনিটা পৰ্যায়: স্মৃতি হৈছে এটা তিনিস্তৰীয় মানসিক প্ৰক্ৰিয়া। ইয়াত শিক্ষণ (Encoding), সংৰক্ষণ (Storage) আৰু পুনঃস্মৰণ (Retrieval) এই তিনিটা পৰ্যায় নিহিত হৈ থাকে।
৩। স্মৃতি প্ৰক্ৰিয়াত অন্তৰ্ভুক্ত পৰ্যায়সমূহ আলোচনা কৰা।
উত্তৰঃ স্মৃতি প্ৰক্ৰিয়াত মূলতঃ তিনিটা স্তৰ বা পৰ্যায় জড়িত হৈ থাকে, য’ত বহু মনোবিদে চিনাক্তকৰণক চতুৰ্থ পৰ্যায় হিচাপে ধৰে। এইকেইটা হ’ল:
(ক) শিক্ষণ বা অভিজ্ঞতা আহৰণ (Learning/Encoding):
এইটো হৈছে স্মৃতি প্ৰক্ৰিয়াৰ প্ৰথম আৰু সবাতোকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ স্তৰ। ইয়াত কোনো অভিজ্ঞতাক ভৱিষ্যতে পুনঃস্মৰণ কৰিবলৈ কোনো বস্তু বা শিক্ষণক ভালদৰে সংবেদন আৰু সংবোধন (Processing) কৰিব লাগে। যিমানেই গভীৰতাৰে শিক্ষণ হয়, সিমানেই ভালদৰে সংকেত মনত ৰৈ যায়।
(খ) সংৰক্ষণ (Storage/Retention):
এই পৰ্যায়ত আহৰণ কৰা অভিজ্ঞতা বা শিক্ষণসমূহৰ প্ৰতিৰূপসমূহ (Traces) ভৱিষ্যতে পুনঃস্মৰণ কৰিবলৈ মনত সঞ্চিত বা সংৰক্ষণ কৰি ৰখা হয়। সংৰক্ষণ ক্ষমতা এজন ব্যক্তিৰ জন্মলব্ধ ক্ষমতা বা আনুৱংশিকতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। সাধাৰণতে এই ক্ষমতা ব্যক্তিৰ এক নিৰ্দিষ্ট বয়সত (পঁচিশ বছৰৰ দৰে) চূড়ান্ত পৰ্যায়ত উপনীত হয় আৰু ইয়াৰ পিছত হ্ৰাস হ’বলৈ ধৰে।
(গ) পুনঃস্মৰণ (Recall/Retrieval):
এই পৰ্যায়ত অচেতন মনত সংৰক্ষিত হৈ থকা অভিজ্ঞতাৰ প্ৰতিৰূপসমূহক সচেতন মনলৈ উভতাই অনা হয়। অতীতৰ অভিজ্ঞতাবোৰক বিকৃত বা পৰিৱৰ্তন নকৰাকৈ বৰ্তমানৰ প্ৰসংগত হুবহু পুনৰ প্ৰস্তুত কৰা হয়। অৱশ্যে, বিস্মৃতিৰ গৰাহত পৰা কিছুমান অংশ পুনঃস্মৰণ কৰিব পৰা নাযাবও পাৰে।
(ঘ) চিনাক্তকৰণ বা প্ৰত্যভিজ্ঞা (Recognition):
মনোবিদে উল্লেখ কৰা স্মৃতিৰ এই চতুৰ্থ পৰ্যায়ৰ দ্বাৰা স্মৰণ কৰা তথ্যসমূহৰ শুদ্ধতা তথা অশুদ্ধতা মানসিকভাৱে সত্যাপিত হয়। অৰ্থাৎ, ইয়াত অতীতৰ অভিজ্ঞতাক বৰ্তমানৰ অভিজ্ঞতাৰ সৈতে ৰিজাই স্মৃতি চিনাক্তকৰণ কৰা হয়। শিক্ষাৰ্থীসকলে বস্তুনিষ্ঠ পৰীক্ষাসমূহত (Objective Tests) প্ৰধানকৈ ইয়াৰ ব্যৱহাৰ কৰে।
৪। স্মৃতি ভাল আৰু বেয়া দুয়োবিধৰে হ’ব পাৰে নেকি? যুক্তিসহ উত্তৰ দিয়া।
উত্তৰঃ মানসিক মনোবিজ্ঞানৰ দৃষ্টিকোণৰ পৰা, স্মৃতি বা স্মৰণ ক্ষমতাৰ ক্ষেত্ৰত “ভাল” আৰু “দুৰ্বল” (Good and Poor) স্মৃতি বুলি ক’ব পাৰি যদিও ইয়াক “বেয়া” (Bad) স্মৃতি বুলি অভিহিত কৰাটো উচিত নহয়।
যুক্তি:
(ক) ব্যক্তি সাপেক্ষে পাৰ্থক্য: প্ৰতিজন ব্যক্তিৰ স্মৃতি ক্ষমতাত তাৰতম্য থকা দেখা যায়। কিছুমান ব্যক্তিৰ সু-স্মৰণ শক্তি থাকে, য’ত তেওঁলোকে অতীতৰ অভিজ্ঞতা বা শিক্ষণক কোনো ধৰণৰ বিকৃতি নোহোৱাকৈ বা কম সময়ৰ ভিতৰত স্মৰণ কৰিব পাৰে।
(খ) দুৰ্বল স্মৃতি: অন্য কিছুমানৰ স্মৰণ শক্তি অলপ কম থাকে। এনে লোকসকলে নিৰ্দিষ্ট তথ্য পাহৰিব পাৰে বা পুনঃস্মৰণ কৰোঁতে অধিক সময়ৰ প্ৰয়োজন হ’ব পাৰে। এইধৰণৰ কম স্মৰণ শক্তিক দুৰ্বল স্মৃতি বুলি অভিহিত কৰিব পাৰি।
(গ) ‘বেয়া’ স্মৃতিৰ অৰ্থহীনতা: “বেয়া স্মৃতি” বুলি ক’লে ই কোনো কামত নহা বা ক্ষতিকাৰক স্মৃতিক সূচাব পাৰে, যিটো স্মৃতিৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰযোজ্য নহয়। স্মৰণ ক্ষমতা কম হ’ব পাৰে, কিন্তু ই গুণগতভাৱে বেয়া নহয়।
(ঘ) বিস্মৃতিৰ ভূমিকা: মনটোৰ ওপৰত অতিৰিক্ত চাপ পৰা বা অপ্রয়োজনীয় তথ্য সংৰক্ষিত হোৱাৰ পৰা ৰক্ষা কৰিবলৈ বিস্মৃতিয়ে এক সহায়ক ভূমিকা লয়। গতিকে, কিছু পৰিমাণে পাহৰি যোৱাটো স্বাভাৱিক আৰু প্ৰয়োজনীয়।
সেয়েহে, ভাল (Good) আৰু দুৰ্বল (Poor/Weak) স্মৃতিৰ পাৰ্থক্যহে গ্ৰহণযোগ্য, কিন্তু ইয়াক ‘বেয়া’ বুলি ক’ব নোৱাৰি।
৫। ভাল স্মৃতিৰ লক্ষণসমূহ বর্ণনা কৰা।
উত্তৰঃ ভাল স্মৃতিৰ অধিকাৰী ব্যক্তিসকলৰ মাজত দেখা পোৱা কেইটামান প্ৰধান বৈশিষ্ট্য বা লক্ষণ হ’ল:
(ক) দ্ৰুতভাৱে আৰু সহজে শিকাৰ ক্ষমতা (Quick Learning): ভাল স্মৃতিৰ গৰাকী এজনে অধিক প্ৰয়াস অবিহনে দ্ৰুতভাৱে কোনো অভিজ্ঞতা বা শিক্ষণ আহৰণ কৰিব পাৰে।
(খ) দীৰ্ঘ সংৰক্ষণ (Long Retention): ভাল স্মৃতিৰ অধিকাৰী হ’বলৈ ব্যক্তি এজনে শিক্ষণ লাভ কৰা বিষয়বস্তু বা আহৰণ কৰা অভিজ্ঞতাৰ প্ৰতিৰূপক দীৰ্ঘ সময়ৰ বাবে মনত সংৰক্ষণ কৰি ৰাখিবলৈ সক্ষম হ’ব লাগিব।
(গ) শুদ্ধ আৰু দ্ৰুত পুনৰাভিব্যক্তিকৰণ (Accurate and Quick Recall): ভাল স্মৃতিৰ ব্যক্তিয়ে অতীতৰ কোনো অভিজ্ঞতা বা শিক্ষণক যেতিয়াই প্ৰয়োজন হয়, তেতিয়াই শুদ্ধ আৰু দ্ৰুতভাৱে পুনৰ প্ৰস্তুত বা পুনঃস্মৰণ কৰিবলৈ সক্ষম হয়।
(ঘ) প্ৰয়োগ ক্ষমতা (Utility/Applicability): কেৱল মনত ৰাখিলেই নহয়, পৰিস্থিতিৰ দাবী অনুযায়ী স্মৃতিক প্ৰয়োগসক্ষম কৰি তুলিব পৰা ক্ষমতা থকাটো ভাল স্মৃতিৰ এটা অপৰিহাৰ্য লক্ষণ। অৰ্থাৎ, প্ৰয়োজন অনুসৰি জ্ঞান ব্যৱহাৰ কৰিব পৰা ক্ষমতা।
৬। প্ৰাথমিক পৰ্যায়ৰ এজন শিক্ষক হিচাপে শিক্ষাৰ্থীক ভাল স্মৃতি লাভত কেনেদৰে সহায় কৰিবা?
উত্তৰঃ প্ৰাথমিক পৰ্যায়ৰ এজন শিক্ষক হিচাপে শিক্ষাৰ্থীৰ স্মৃতিশক্তি উন্নত কৰিবলৈ মই তলত দিয়া শৈক্ষিক কৌশলসমূহ গ্ৰহণ কৰিলোহেঁতেন:
(ক) অভিৰোচন (Motivation): শিক্ষাৰ্থীসকলক শিকিবৰ বাবে সঠিকভাৱে অভিৰোচিত কৰিলোহেঁতেন, কিয়নো আগ্ৰহ আৰু প্ৰেৰণাই স্মৃতিশক্তিক ফলপ্ৰসূ কৰি তোলে।
(খ) কৰ্মৰ দ্বাৰা শিক্ষণ (Learning by Doing): শিশুসকলে কাৰ্য কৰাৰ দ্বাৰা ভালদৰে শিক্ষা লাভ কৰিব পাৰে। এই সক্ৰিয় শিক্ষণ পদ্ধতিয়ে গভীৰ আৰু দীৰ্ঘ সময়লৈ মনত ৰৈ যোৱা স্মৃতি সৃষ্টি কৰে।
(গ) সম্পৰ্কৰ নীতি (Principle of Association): নতুন শিক্ষণক পূৰ্বৱৰ্তী শিক্ষণৰ সৈতে সংলগ্ন কৰিবলৈ সহায় কৰিলোহেঁতেন, কিয়নো সম্পৰ্কৰ নীতিয়ে স্মৃতিক সহজ আৰু স্থায়ী কৰে।
(ঘ) তাল আৰু ছন্দৰ ব্যৱহাৰ (Rhythm and Rhyme): শিশুসকলক গান, কবিতা বা পঢ়া বিষয়বস্তু তাল আৰু ছন্দৰ সহায়ত মনত ৰখাত সহায় কৰিলোহেঁতেন, কিয়নো ই স্মৃতি উন্নত কৰাৰ এক উত্তম কৌশল।
(ঙ) পুনৰাবৃত্তি আৰু অনুশীলন (Repetition and Practice): শিশুসকলক নতুন শিক্ষণসমূহক অবিৰতভাৱে অনুশীলন তথা পুনৰাবৃত্তি কৰিবলৈ দিলোহেঁতেন যাতে তেওঁলোকৰ মনত ইয়াৰ সাঁচ ৰৈ যায় আৰু বিস্মৃতি ঘটিব নোৱাৰে।
(চ) উচ্চস্বৰে পঠন (Loud Reading): শিক্ষাৰ্থীসকলক পাঠসমূহ উচ্চ স্বৰত পাঠ কৰিবলৈ উৎসাহিত কৰিলোহেঁতেন, যি স্মৃতি উন্নত কৰাৰ বাবে এক উত্তম কৌশল।
(ছ) বিশ্ৰাম আৰু অৱকাশ (Rest and Break): ভাগৰ আৰু বিৰক্তি আঁতৰাবলৈ শিক্ষণৰ মাজত যথেষ্ট বিশ্ৰাম আৰু অৱকাশ (শিক্ষণ অৱকাশ) প্ৰদান কৰিলোহেঁতেন।
৭। প্ৰতিৰূপ স্মৃতি কাক কয়? উদাহৰণসহ বুজাই লিখা।
উত্তৰঃ প্ৰতিৰূপ স্মৃতি (Rational/Conceptual Memory):
পূৰ্বৰ অভিজ্ঞতা বা শিক্ষণৰ অৰ্থ, ধাৰণা (Concept) বা বিষয়বস্তুৰ পাৰস্পৰিক সম্পৰ্কৰ মনত সঞ্চিত প্ৰতিৰূপৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি যি স্মৃতি লাভ কৰা হয়, তাকে প্ৰতিৰূপ স্মৃতি বুলি কোৱা হয়। এই প্ৰকাৰৰ স্মৃতি লাভৰ বাবে উচ্চ স্তৰৰ বুদ্ধি, সৃজনশীল ক্ষমতা তথা কল্পনা শক্তিৰ প্ৰয়োজন। ইয়াত যান্ত্ৰিকভাৱে তথ্য মুখস্থ নকৰি, বিষয়বস্তুৰ যুক্তি আৰু অৰ্থ বুজি লোৱা হয়। সেয়েহে, ইয়াক প্ৰকৃত বা যৌক্তিক স্মৃতি (True or Logical Memory) বুলিও কোৱা হয়।
উদাহৰণ: শিক্ষণৰ সময়ত কোনো জটিল বিষয় বা নীতিৰ মূল ধাৰণাটো বুজি লোৱা, আৰু তাৰ পিছত পৰীক্ষাত সেই ধাৰণাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি ৰচনাধৰ্মী প্ৰশ্নৰ উত্তৰ লিখোতে প্ৰতিৰূপ স্মৃতিৰ ব্যৱহাৰ কৰা হয়। যেনে- কোঠাৰী আয়োগৰ পৰামৰ্শসমূহৰ তালিকা মুখস্থ নকৰি, তাৰ মূল উদ্দেশ্য আৰু শৈক্ষিক গুৰুত্ব বুজি মনত ৰখা।
৮। বিস্মৃতি কাক কয়?
উত্তৰঃ বিস্মৃতি (Forgetting):
বিস্মৃতি হৈছে স্মৃতিৰ বিপৰীত ধাৰণা। ই এক মানসিক অৱস্থা যাৰ ফলত মানুহে অতীতৰ শিক্ষণ তথা অভিজ্ঞতাসমূহক সচেতন মনলৈ আনিবলৈ বা পুনঃস্মৰণ কৰিবলৈ অসমৰ্থ হয়।
বিস্মৃতি হৈছে মানুহে লাভ কৰা শিক্ষণ বা অভিজ্ঞতাসমূহৰ প্ৰতিৰূপ সংৰক্ষণ আৰু পুনঃস্মৰণৰ মাজৰ বিচ্ছেদ বা অৱস্থা। সৰ্বোত্তম প্ৰয়াসৰ পিছতো সকলোবোৰ শিক্ষণ মনত ৰাখিব পৰা নাযাবও পাৰে আৰু সময়ৰ লগে লগে কিছুমান শিক্ষণ পাহৰি যোৱা যায়। এইদৰে স্মৃতিৰ প্ৰতিৰূপসমূহৰ স্থায়ী বা অস্থায়ীভাৱে বিলুপ্তি ঘটা মানসিক প্ৰক্ৰিয়াক বিস্মৃতি বা পাহৰণি বুলি কোৱা হয়।
৯। বিস্মৃতিৰ মন কৰিবলগীয়া বৈশিষ্ট্যসমূহ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ বিস্মৃতিৰ উল্লেখযোগ্য বৈশিষ্ট্যসমূহ হৈছে:
(ক) অনিবাৰ্য মানসিক প্ৰক্ৰিয়া: বিস্মৃতি হৈছে এক এৰাই চলিব নোৱাৰা স্বাভাৱিক মানসিক অৱস্থা বা মানসিক প্ৰক্ৰিয়া। ই সকলোৰে মাজত বিদ্যমান।
(খ) উপযোগী প্ৰক্ৰিয়া: বিস্মৃতি এক উপযোগী প্ৰক্ৰিয়া, কিয়নো ই মনক অতিৰিক্ত তথ্যৰ বোজাৰ পৰা মুক্ত কৰি নতুন আৰু গুৰুত্বপূৰ্ণ শিক্ষণ আহৰণত পৰোক্ষভাৱে সহায় কৰে।
(গ) প্ৰতিৰক্ষা কৱচ: ই একধৰণৰ স্বাভাৱিক মানসিক প্ৰক্ৰিয়া আৰু মনৰ বাবে এক প্ৰতিৰক্ষা কৱচ স্বৰূপ। ই অতীতৰ দুখজনক বা কষ্টদায়ক অভিজ্ঞতাসমূহ পাহৰি যোৱাত সহায় কৰে।
(ঘ) যুক্তিযুক্ত বিস্মৃতি (Rational Forgetting): বিস্মৃতিক বহুক্ষেত্ৰত “বিবেকপূৰ্ণ বা যুক্তিযুক্ত বিস্মৃতি” বুলি কোৱা হয়, কিয়নো বিস্মৃতিয়ে অপ্ৰয়োজনীয় তথ্যসমূহ মনৰ পৰা আঁতৰাই নতুন আৰু ব্যৱহাৰোপযোগী শিক্ষণৰ বাবে খালী স্থানৰ সৃষ্টি কৰে।
১০। বিস্মৃতিৰ কাৰণসমূহ দর্শোৱা।
উত্তৰঃ বিস্মৃতিৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ কাৰণসমূহক দুটা ভাগত বিভক্ত কৰিব পৰা যায়ঃ
(ক) শাৰীৰিক বা দৈহিক কাৰণ যাৰ ফলত অস্পষ্ট বা ম্লান হোৱাৰ দৰে বিস্মৃতি ঘটে।
(খ) মানসিক কাৰণ যাৰ ফলত গতি ৰুদ্ধ হোৱাৰ দৰে বিস্মৃতি ঘটে।
(ক) বিস্মৃতিৰ শাৰীৰিক বা দৈহিক কাৰণঃ
(১) বৃদ্ধাৱস্থাঃ বর্ধিত বয়সৰ ফলত শাৰীৰিক তথা স্নায়ৱিক দুর্বলতা হৈছে বিস্মৃতিৰ এটা প্রধান শাৰীৰিক কাৰণ। বয়সৰ লগে লগে মগজুৰো কার্য ক্ষমতা হ্রাস হ’বলৈ ধৰে, ইয়াৰ ফলতো মানুহৰ স্মৰণ শক্তি কমি যায়।
(২) মগজুৰ ৰোগ বা আঘাতঃ গুৰু মস্তিষ্ক যদি আঘাতপ্রাপ্ত হয়, তেতিয়া হ’লে বিস্মৃতি হ’ব পাৰে। এই ক্ষেত্ৰত স্মৃতি সাময়িক বা স্থায়ীভাৱে লোপ পাব পাৰে।
(৩) শাৰীৰিক ক্লান্তি বা ভাগৰঃ যেতিয়া এজন মানুহে এক দীঘলীয়া সময়লৈকে শাৰীৰিকভাৱে কষ্ট কৰি থাকে, তেওঁৰ মস্তিষ্ককে ধৰি সমগ্র স্নায়ৱিক তন্ত্র ক্লান্ত তথা দুৰ্বল হৈ পৰে। এনে অৱস্থাত মানুহজনে পাহৰিবলৈ আৰম্ভ কৰে। গতিকে, অত্যধিক ক্লান্তিৰ ফলতো বিস্মৃতিৰ সৃষ্টি হয়।
(৪) ৰাগিয়াল দ্রব্যঃ মদ, ধপাত, ভাং, হিৰ’ইন আদিৰ দৰে ৰাগিয়াল দ্ৰব্যৰ নিয়মীয়া ব্যৱহাৰৰ ফলতো বিস্মৃতিৰ সৃষ্টি হয়।
(৫) পুনৰাবৃত্তিৰ অভাৱঃ যেতিয়া অভিজ্ঞতা বা শিক্ষণৰ দৈহিকভাৱে পুনৰাবৃত্তি কৰা নহয়, এইবোৰ স্মৃতিৰ পৰা সহজে ম্লান হ’বলৈ ধৰে।
(খ) মানসিক কাৰণ
(১) আগ্রহাবহীন শিক্ষণঃ যেতিয়া কোনো ব্যক্তিয়ে আগ্রহ অবিহনে শিক্ষণ গ্রহণ কৰে তেতিয়া এই শিক্ষণ প্রতিৰূপসমূহ সংৰক্ষণ কৰিব নোৱাৰে আৰু সহজে পাহৰি যায়।
(২) পশ্চাৎমুখী প্রতিৰোধঃ কোনো এটা নতুন শিক্ষণ গ্ৰহণ কৰাৰ পিছতে অন্য এটা নতুন শিক্ষণ গ্রহণ কৰিলে প্রথমতে গ্রহণ কৰা শিক্ষণ বা অভিজ্ঞতাৰ স্মৃতিক পিছত লাভ কৰা শিক্ষণে ঢাকি ধৰে; অর্থাৎ দ্বিতীয়টো শিক্ষণে প্রথম শিক্ষণৰ স্মৃতি ৰক্ষা কৰাত মানসিক বাধা প্রদান কৰে।
(৩) অৱদমনঃ আমি স্বেচ্ছাইবা জোৰকৈ আমাৰ অসন্তুষ্টিকৰ, অপূর্ণ ইচ্ছাসমূহ তথা দুখজনক
অভিজ্ঞতাসমূহক সচেতন মনৰ পৰা অচেতন মনলৈ ঠেলি দিওঁ। ইয়াকে অৱদমন বুলি কোৱা হয় যিয়ে পিছলৈ বিস্মৃতিৰ সৃষ্টি কৰে।
(৪) আৱেগিক আলোড়নঃ কোনো ব্যক্তিয়ে প্রেম-ভালপোৱা, ভয়, খং, ঈর্ষা, ঘৃণা আদি আৱেগসমূহৰ দ্বাৰা অত্যধিক প্রভাৱিত হ’লে ব্যক্তিজনৰ স্মৃতিশক্তিৰ সম্পূৰ্ণৰূপে অনুশীলন নহয়। এই অনিয়ন্ত্রিত তথা অতিৰিক্ত আৱেগসমূহে স্মৃতিৰ পথৰুদ্ধ কৰি বিস্মৃতিৰ সৃষ্টি কৰে।
(৫) শিক্ষণ প্ৰক্ৰিয়াৰ পৰিসমাপ্তিঃ যেতিয়ালৈ কোনো এটা নির্দিষ্ট বিষয়ৰ শিক্ষণ চলি থাকে, আমাৰ স্মৃতি শক্তি যথেষ্ট সক্ৰিয় হৈ থাকে কিন্তু যেতিয়া এই শিক্ষণ শেষ হয় আমাৰ স্মৃতি বিস্মৃতিলৈ পৰিৱৰ্তন হ’বলৈ ধৰে।
১১। উদাহৰণসহ ব্যাখ্যা কৰাঃ
(ক) স্মৃতিৰ বাবেই বিস্মৃতি প্রয়োজন।
(খ) বিস্মৃতি মনৰ প্ৰতিৰক্ষা কৱচ।
(গ) স্মৃতি আৰু বিস্মৃতি একেটা মুদ্রাৰে দুটা পিঠি সদৃশ।
উত্তৰঃ (ক) স্মৃতিৰ বাবে বিস্মৃতিৰ প্ৰয়োজনঃ ভাল স্মৃতিৰ এটা অন্যতম গুৰুত্বপূৰ্ণ কাৰক হৈছে মনৰ সংৰক্ষণ ক্ষমতা। এই সংৰক্ষণ ক্ষমতা জন্মলব্ধ ক্ষমতা হোৱা হেতুকে ব্যক্তিবিশেষে ইয়াৰ সীমাৱদ্ধতা থাকে। যেতিয়া বিস্মৃতি সংঘটিত হয় তেতিয়া অপ্রয়োজনীয় তথ্যসমূহক সচেতন মনৰ পৰা অচেতন মনলৈ ঠেলি দিয়া হয় আৰু এনেদৰে নতুন শিক্ষণ তথা অভিজ্ঞতাসমূহৰ সংৰক্ষণৰ বাবে খালী ঠাইৰ সৃষ্টি কৰে। যিহেতু বিস্মৃতিয়ে নতুন স্মৃতিৰ বাবে খালী ঠাইৰ সৃষ্টি কৰে, সেয়েহে কোৱা হয় যে স্মৃতিৰ বাবে বিস্মৃতিৰ প্রয়োজন।
(খ) বিস্মৃতি মনৰ প্ৰতিৰক্ষা কৱচঃ ফ্রয়েডে ভাল মানসিক স্বাস্থ্য ৰক্ষা কৰিবলৈ বিস্মৃতি অপৰিহাৰ্য বুলি কৈছিল। তেওঁ কৈছিল যে বিস্মৃতি হৈছে মনৰ প্ৰতিৰক্ষা কৱচ, কাৰণ বিস্মৃতিৰ দ্বাৰাহে আমি দুখজনক তথা কষ্টদায়ক অভিজ্ঞতাসমূহৰ পৰা মনটোক মুক্ত কৰি ৰাখিব পাৰোঁ আৰু সুস্থ মানসিক অৱস্থাৰে এটা স্বাভাৱিক জীৱন যাপন কৰিবলৈ সক্ষম হ’ব পাৰোঁ।
(গ) স্মৃতি আৰু বিস্মৃতি একেটা মুদ্রাৰে দুটা পিঠি সদৃশঃ স্মৃতি আৰু বিস্মৃতি দুয়োটায়ে শিক্ষণৰ বাবে অপৰিহাৰ্য। দুয়োটাৰ অনুপস্থিতিতে শিক্ষণ বা অভিজ্ঞতাক মনত সংৰক্ষণ কৰিব পৰা নাযায় আৰু সেয়েহে শিক্ষণ গ ফলপ্রসূ হৈ নুঠে। স্মৃতি আৰু বিস্মৃতি উভয়ে একেটা মুদ্ৰাৰ দুটা পিঠি সদৃশ কিয়নো বিস্মৃতি অবিহনে মনত অবিৰতভাৱে নতুন স্মৃতি সংৰক্ষণ কৰিব পৰা নাযায়। কেৱল বিস্মৃতিৰ দ্বাৰা যেতিয়া মনৰ অপ্রয়োজনীয় শিক্ষণ তথা অভিজ্ঞতাবোৰ আঁতৰাই নতুন প্রয়োজনীয় তথ্য বা শিক্ষণৰ বাবে খালী ঠাইৰ সৃষ্টি কৰা হ’ব, তেতিয়াহে মনত স্মৃতি সংৰক্ষিত কৰিব পৰা যাব।
১২। তলত দিয়াসমূহৰ ওপৰত চমুকৈ লিখাঃ
(ক) স্মৃতিৰ প্ৰতিৰূপ।
উত্তৰঃ স্মৃতিৰ প্ৰতিৰূপ হৈছে শিক্ষণ বা অভিজ্ঞতা আহৰণৰ ফলত মগজুৰ স্নায়ু কোষসমূহত (Nerve Cells) সৃষ্টি হোৱা সূক্ষ্ম আৰু অস্থায়ী সাঁচ বা ৰাসায়নিক পৰিৱৰ্তন। অতীতৰ অভিজ্ঞতা বা জ্ঞানে আমাৰ মগজুত কিছুমান চিৰস্থায়ী বা অৰ্ধ-স্থায়ী চিন (Imprints) এৰি যায়। এই চিনে স্মৃতিক সংৰক্ষণ (Storage) কৰাত সহায় কৰে আৰু ভৱিষ্যতে পুনঃস্মৰণ (Recall) কৰিবলৈ আধাৰ হিচাপে কাম কৰে। যদি এই প্ৰতিৰূপসমূহ দুৰ্বল হয় বা বিনষ্ট হয়, তেন্তে বিস্মৃতি ঘটে।
(খ) চিনাক্তকৰণ (Recognition)
উত্তৰঃ চিনাক্তকৰণ বা প্ৰত্যভিজ্ঞা হৈছে স্মৃতিৰ এক প্ৰকাৰ, য’ত ব্যক্তি এজনে উপস্থিত কোনো বস্তু, ব্যক্তি বা পৰিঘটনা দেখাৰ লগে লগে সেয়া পূৰ্বৰে পৰা জনা বা অভিজ্ঞতা থকা বুলি নিশ্চিত কৰিব পাৰে। ইয়াত পুনঃস্মৰণ (Recall) কৰাৰ দৰে তথ্যৰ পূৰ্ণ প্ৰস্তুতকৰণৰ প্ৰয়োজন নহয়, বৰং পূৰ্বৰ অভিজ্ঞতাক বৰ্তমানৰ উদ্দীপকৰ সৈতে তুলনা আৰু সত্যাপন কৰা হয়। বস্তুনিষ্ঠ পৰীক্ষাসমূহ (Objective Tests) আৰু বিভিন্ন ধৰণৰ বহু-পছন্দৰ প্ৰশ্নৰ উত্তৰ দিয়াৰ ক্ষেত্ৰত চিনাক্তকৰণ ক্ষমতাৰ প্ৰধান ব্যৱহাৰ হয়।
(গ) পশ্চাৎমুখী প্ৰতিৰোধ (Retroactive Inhibition)
উত্তৰঃ পশ্চাৎমুখী প্ৰতিৰোধ হৈছে বিস্মৃতিৰ এক কাৰণ। এই নীতি অনুসৰি, শেহতীয়াকৈ আহৰণ কৰা নতুন শিক্ষণে পূৰ্বতে শিকি থোৱা পুৰণি শিক্ষণসমূহক স্মৰণ কৰাত বাধা প্ৰদান কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, যদি এজন শিক্ষাৰ্থীয়ে ইংৰাজীত কোনো এটা বিষয় শিকি তাৰ পিছত একে ধৰণৰ অন্য এটা বিষয় হিন্দীত শিকে, তেন্তে হিন্দী শিক্ষণৰ বাবে ইংৰাজীৰ বিষয়টো স্মৰণ কৰাত অসুবিধা হ’ব পাৰে। এই প্ৰতিৰোধৰ বাবে পুৰণি স্মৃতিৰ প্ৰতিৰূপসমূহ দুর্বল হৈ পৰে।
(ঘ) পাহৰণিৰ দৈহিক কাৰণ (Physiological Causes of Forgetting):
পাহৰণিৰ দৈহিক কাৰণসমূহৰ ভিতৰত মগজু বা স্নায়ুৰ সৈতে জড়িত সেইবোৰ কাৰক অন্তৰ্ভুক্ত যিবোৰে স্মৃতিৰ প্ৰতিৰূপ (Memory Trace) সংৰক্ষণত বাধা দিয়ে বা ইয়াক বিনষ্ট কৰে। এই কাৰণসমূহ হ’ল: দুৰ্ঘটনা বা আঘাতৰ ফলত হোৱা মগজুৰ ক্ষতি, ৰোগ (যেনে- আলজাইমাৰ্ছ বা ছিঃজ’ফ্ৰেনিয়া), অত্যধিক ক্লান্তি বা ভাগৰ, শাৰীৰিক পৰিপক্কতাৰ অভাৱ, বা মদ, ড্ৰাগছ আদিৰ ব্যৱহাৰৰ ফলত সৃষ্টি হোৱা ৰাসায়নিক বিজুতি। এই কাৰণসমূহে স্মৃতিৰ স্নায়ৱিক গাঁথনি দুৰ্বল কৰে আৰু পুনঃস্মৰণত বাধা দিয়ে।
(ঙ) অৱদমন (Repression)
উত্তৰঃ অৱদমন হৈছে বিস্মৃতিৰ এক মনোবৈজ্ঞানিক কাৰণ, যাৰ প্ৰবৰ্তন চিগমাণ্ড ফ্ৰয়েডে কৰিছিল। এই প্ৰক্ৰিয়াৰ দ্বাৰা ব্যক্তি এজনে অজানিতে বা অচেতনভাৱে তেওঁৰ মনলৈ দুখদায়ক, বেদনাদায়ক, বা লাজজনক অতীতৰ অভিজ্ঞতা, ইচ্ছা বা স্মৃতিক সচেতন মনৰ পৰা আঁতৰাই দিয়ে। এই স্মৃতিলৈ ঘূৰি অহাৰ মানসিক কষ্টৰ পৰা নিজকে বচাই ৰাখিবলৈ মনটোৱে এক আত্ম-প্ৰতিৰক্ষা কৱচ হিচাপে অৱদমনৰ কৌশল ব্যৱহাৰ কৰে। এইদৰে অৱদমন কৰা স্মৃতিক সাধাৰণভাৱে স্মৰণ কৰিব নোৱাৰি।
(চ) সংৰক্ষণ (Retention)
উত্তৰঃ সংৰক্ষণ হৈছে স্মৃতি প্ৰক্ৰিয়াৰ দ্বিতীয়টো পৰ্যায়। ইয়াত আহৰণ কৰা অভিজ্ঞতা বা শিক্ষণসমূহৰ প্ৰতিৰূপসমূহক ভৱিষ্যতে পুনঃস্মৰণ কৰিবলৈ মনত সঞ্চিত বা ধৰি ৰখা হয়। সংৰক্ষণ এক জন্মলব্ধ মানসিক ক্ষমতা যাৰ ওপৰত স্মৃতিৰ গুণগত মান নিৰ্ভৰ কৰে। যিমান সময়ৰ বাবে স্মৃতিৰ প্ৰতিৰূপ অক্ষুণ্ণ থাকে, সিমানেই ভালদৰে পুনঃস্মৰণ কৰিব পৰা যায়। যদি সংৰক্ষণ ক্ষমতা দুৰ্বল হয়, তেন্তে বিস্মৃতি ঘটে।
(ছ) যুক্তিসংগত স্মৃতি (Logical Memory)
উত্তৰঃ যুক্তিসংগত স্মৃতি বা প্ৰতিৰূপ স্মৃতি (Rational/Conceptual Memory) হৈছে সেই স্মৃতি, য’ত ব্যক্তি এজনে কোনো বিষয়বস্তুৰ অৰ্থ, ধাৰণা (Concept) আৰু পাৰস্পৰিক সম্পৰ্কসমূহ বুজি লৈ সেই জ্ঞান মনত সঞ্চিত কৰে। ইয়াত কোনো তথ্য যান্ত্ৰিকভাৱে মুখস্থ কৰাৰ পৰিৱৰ্তে, যুক্তি আৰু বোধগম্যতাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া হয়। এই প্ৰকাৰৰ স্মৃতি অধিক স্থায়ী আৰু প্ৰয়োগসক্ষম হয়, কিয়নো ই উচ্চ স্তৰৰ বৌদ্ধিক প্ৰক্ৰিয়াৰ সৈতে জড়িত। উদাহৰণস্বৰূপে, এটা বৈজ্ঞানিক সূত্ৰৰ অৰ্থ আৰু কিয় সূত্ৰটো ব্যৱহাৰ কৰা হয়, সেই সম্পৰ্কত ধাৰণা মনত ৰখা।
১৩। তলত দিয়া উক্তিসমূহৰ বিপৰীতে “হয়” বা “নহয়” বুলি উত্তৰ দিয়াঃ
(ক) স্মৃতি অতীত অভিজ্ঞতাৰ পুনৰুদ্ধাৰ কাৰ্য।
উত্তৰঃ হয়
(খ) ভাল স্মৃতিৰ বাবে প্ৰতিৰূপ গঠনৰ প্ৰয়োজন নাই।
উত্তৰঃ নহয়
(গ) পশ্চাৎমুখী প্রতিৰোধ বিস্মৃতিৰ এক প্রধান দৈহিক কাৰণ।
উত্তৰঃ নহয়
(ঘ) অতীত অভিজ্ঞতাৰ পুনঃস্মৰণৰ অসমৰ্থতাই হৈছে বিস্মৃতি।
উত্তৰঃ হয়
(ঙ) মনৰ সংৰক্ষণ ক্ষমতা আহৰণ কৰিব পাৰি।
উত্তৰঃ নহয়
(চ) অনুসংগমূলক আৰু মুখস্থ স্মৃতিৰ মাজত পার্থক্য নাই।
উত্তৰঃ নহয়
১৪। পার্থক্য দর্শোৱাঃ
(ক) প্রতিৰূপ আৰু অভ্যাস স্মৃতি।
উত্তৰঃ প্রতিৰূপ আৰু অভ্যাস স্মৃতিৰ মাজৰ পাৰ্থক্যসমূহ হ’লঃ—
|
ক্রমিক নং |
পার্থক্যৰ ভিত্তি |
প্রতিৰূপ স্মৃতি |
অভ্যাস স্মৃতি |
|---|---|---|---|
|
১। |
নিৰ্ভৰশীলতা |
অতীত অভিজ্ঞতাৰ প্ৰতিৰূপৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। |
দৈহিক পুনৰাবৃত্তিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। |
|
২। |
প্ৰকাৰ |
মানসিক |
দৈহিক |
|
৩। |
উদাহৰণ |
শিক্ষার্থীসকলে ৰচনাধৰ্মী প্রশ্নোত্তৰ কৰোঁতে প্রয়োগ হয়। |
পিয়ানো বজাওঁতে প্রয়োগ হয়। |
(খ) পুনঃস্মৰণ আৰু প্রত্যভিজ্ঞা।
উত্তৰঃ পুনঃস্মৰণ আৰু প্রত্যভিজ্ঞা বা চিনাক্তকৰণৰ মাজৰ পাৰ্থক্যসমূহ হ’লঃ—
|
ক্রমিক নং |
পাৰ্থক্যৰ ভিত্তি |
পুনঃস্মৰণ |
প্রত্যভিজ্ঞা |
|---|---|---|---|
|
১। |
অর্থ |
কোনো অতীতৰ অভিজ্ঞতা বা ঘটনাক মনত সঞ্চিত কৰি ৰখা প্ৰতিৰূপৰ ভিত্তিত মানসিকভাৱে পুনৰুদ্ধাৰ কৰা। |
অভিজ্ঞতাসমূহৰ চিনাক্তকৰণ কাৰ্য। |
|
২। |
স্মৃতিৰ স্তৰ |
ই হৈছে স্মৃতিৰ তৃতীয় স্তৰ। |
ই হৈছে স্মৃতিৰ চতুৰ্থ স্তৰ। |
|
৩। |
ব্যৱহাৰৰ উদাহৰণ |
অতীতত সংঘটিত হোৱা কোনো শিক্ষণ বা ঘটনা বা অভিজ্ঞতাক পুনঃ মনত পেলাবলৈ ব্যৱহাৰ হয়। |
বস্তুনিষ্ঠ আৰ্হিৰ প্ৰশ্নৰ উত্তৰ কৰোঁতে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। |
(গ) দীর্ঘকালীন আৰু তৎকালীন স্মৃতি।
উত্তৰঃ দীর্ঘকালীন আৰু তৎকালীন স্মৃতিৰ মাজৰ পাৰ্থক্যসমূহ হ’লঃ—
|
ক্রমিক নং |
পার্থক্যৰ ভিত্তি |
দীর্ঘকালীন স্মৃতি |
তৎকালীন স্মৃতি |
|---|---|---|---|
|
১। |
সময়ৰ ব্যৱধান |
এই স্মৃতিৰ ক্ষেত্ৰত অভিজ্ঞতা আহৰণ আৰু পুনঃস্মৰণৰ মাজত সময়ৰ ব্যৱধান অধিক হয়। |
এই স্মৃতিৰ ক্ষেত্ৰত অভিজ্ঞতা আহৰণ আৰু পুনঃস্মৰণৰ মাজত সময়ৰ ব্যৱধান অতি কম হয়। |
|
২। |
শিকাৰুসকলৰ বিশেষ গুণ |
এইবিধ স্মৃতিৰ ক্ষেত্ৰত শিকাৰুসকলৰ মনৰ সংৰক্ষণ ক্ষমতা শক্তিশালী বা অধিক হোৱাৰ প্রয়োজন। |
এইবিধ স্মৃতিৰ ক্ষেত্ৰত শিকাৰুসকলক মানসিক সজাগতা, একাগ্রতা আৰু ইন্দ্রিয়সমূহৰ তথা স্নায়ৱিক তন্ত্রৰ তীব্র গ্রহণশীলতা শক্তি থাকিব লাগে। |
|
৩। |
উদাহৰণ |
এজন বয়স্ক লোকে তেওঁৰ বাল্যকালৰ কোনো ঘটনাৰ স্মৰণ কৰা। |
সাংবাদিক এজনে বৈঠক এখনৰ প্ৰতিবেদন প্রস্তুত কৰা। |
(ঘ) মুখস্থ স্মৃতি আৰু যুক্তিসংগত স্মৃতি।
উত্তৰঃ মুখস্থ স্মৃতি আৰু যুক্তিসংগত স্মৃতিৰ মাজৰ পাৰ্থক্যসমূহ হ’লঃ—
|
ক্রমিক নং |
পার্থক্যৰ ভিত্তি |
মুখস্থ স্মৃতি |
যুক্তিসংগত স্মৃতি |
|---|---|---|---|
|
১। |
নিৰ্ভৰশীলতা |
যান্ত্রিক পুনৰাবৃত্তিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে। |
যান্ত্রিকভাৱে কৰা মৌখিক পুনৰাবৃত্তিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। |
|
২। |
ব্যৱহৃত ক্ষমতা |
যৌক্তিক তথা বিশ্লেষণাত্মক ক্ষমতা প্রয়োগ হয়। |
যৌক্তিক তথা বিশ্লেষণাত্মক ক্ষমতা প্রয়োগ নহয়। |
|
৩। |
বৌদ্ধিক ক্ষমতাৰ আৱশ্যকতা |
ইয়াত বুদ্ধিমত্তা, যুক্তি-বিচাৰ তথা বোধশক্তিৰ আৱশ্যক হয়। |
ইয়াত বুদ্ধিমত্তা, যুক্তি-বিচাৰ তথা বোধশক্তিৰ প্ৰয়োগ নহয়। |
|
৪। |
ব্যৱহাৰৰ উদাহৰণ |
গণিতৰ সমস্যা সমাধান কৰোঁতে এই স্মৃতিৰ প্ৰয়োগ হয়। |
পৰীক্ষাৰ বাবে পঢ়োঁতে কেতিয়াবা প্রয়োগ হয়। |
গোট-৫ (খ)
মনোযোগ আৰু আগ্রহ
(Attention and Interest)
পাঠভিত্তিক প্রশ্নোত্ত
(TEXTUAL QUESTIONS ANDANSWERS)
১। মনোযোগ কাক কয়? মনোযোগৰ কেইটামান সংজ্ঞা আগবঢ়োৱা।
উত্তৰঃ মনোযোগ (Attention):
মনোযোগ হৈছে সচেতন মনৰ এক বাছনিমূলক কাৰ্য যাৰ জৰিয়তে পৰিৱেশৰ বহুতো উদ্দীপক বা বিষয়ৰ মাজৰ পৰা এটা নিৰ্দিষ্ট বস্তু বা বিষয়ৰ ওপৰত মনৰ সচেতনতাক কেন্দ্ৰীভূত কৰা হয়। ই হৈছে মানসিক শক্তিৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰক্ৰিয়া যাৰ দ্বাৰা আমি পৰিৱেশৰ তথ্যসমূহ গ্ৰহণ, বিশ্লেষণ আৰু প্ৰতিক্ৰিয়া কৰোঁ।
মনোযোগৰ কেইটামান সংজ্ঞা:
(ক) জেমছ এছ. ৰ’ছ (James S. Ross): “মনোযোগ হৈছে এটা প্ৰক্ৰিয়া যাৰ জৰিয়তে চিন্তনীয় বিষয় এটাক মনত স্পষ্ট কৰি তোলা হয়।”
(খ) গিলফোর্ড (Guilford): “ব্যক্তি এজনে পৰ্যবেক্ষণ কৰিবলৈ নিৰ্বাচন কৰা কাৰ্যকে মনোযোগ বোলে।”
(গ) ডব্লিউ. আৰ. ৰাইবার্ণ (W.R. Ryburn): “মনোযোগ ব্যক্তিত্বৰ এনে এক কাৰ্য য’ত অনুভূতি, ইচ্ছাৰ লগতে বোধশক্তি নামৰ মৌলিক ক্ৰিয়াও নিহিত হৈ থাকে।”
২। মনোযোগৰ কেইটামান মন কৰিবলগীয়া বৈশিষ্ট্যৰ বিষয়ে লিখা।
উত্তৰঃ মনোযোগৰ কেইটামান উল্লেখযোগ্য বৈশিষ্ট্য হৈছে:
(ক) মানসিক ক্ৰিয়া: মনোযোগ হৈছে এক সক্ৰিয় মানসিক ক্ৰিয়া, ই কোনো নিৰ্জীৱ মানসিক শক্তি নহয়।
(খ) বাছনিমূলকতা (Selectivity): আমাৰ পঞ্চ ইন্দ্ৰিয়ই অনুভৱ কৰা সকলো বিষয়ৰ প্ৰতি মনোযোগ প্ৰদান কৰা নহয়। মনে এটা সময়ত এটা বিশেষ বস্তুকহে মনোযোগ নিবদ্ধ কৰিবলৈ নিৰ্বাচন কৰি লয়।
(গ) কেন্দ্ৰীভূতকৰণ (Concentration): ইয়াত সচেতন মনক কোনো নিৰ্দিষ্ট বিষয় বা বস্তুৰ ওপৰত আৰোপিত কৰা হয়। মনোযোগক মনৰ নিৰ্দ্ধাৰণমূলক বা স্থিৰীকৰণমূলক কাৰ্য বুলি ক’ব পাৰি।
(ঘ) গতিশীলতা (Shifting Nature): মনোযোগ এটা বস্তু বা বিষয়ৰ পৰা অন্য এটালৈ দ্ৰুততাৰে সঞ্চাৰিত তথা স্থানান্তৰিত হয়। অৰ্থাৎ, ই গতিশীল।
(ঙ) সীমাৱদ্ধতা (Limited Span): এক বিশেষ সময়ৰ ভিতৰত কেৱল কেইটামান বস্তু বা বিষয়ৰ প্ৰতিহে মনোযোগ প্ৰদান কৰিব পাৰি। সেয়েহে সীমাৱদ্ধতা হৈছে মনোযোগৰ অন্য এটা বৈশিষ্ট্য।
(চ) উদ্যম বা প্ৰচেষ্টা: ঐচ্ছিক মনোযোগত মনোযোগ প্ৰদানৰ বাবে মানসিক প্ৰচেষ্টা বা উদ্যমৰ প্ৰয়োজন হয়।
৩। উদাহৰণসহ ব্যাখ্যা কৰা:
(ক) ভাৱাত্মক আৰু সংবেদনাত্মক মনোযোগ।
(খ) বিশ্লেষণাত্মক আৰু সংশ্লেষণাত্মক মনোযোগ।
উত্তৰঃ
(ক) ভাৱাত্মক আৰু সংবেদনাত্মক মনোযোগ (Ideational and Sensational Attention):
ভাৱাত্মক মনোযোগ (Ideational Attention): এই মনোযোগ হৈছে ব্যক্তিৰ মানসিক ভাৱ-অনুভূতি, ধাৰণা, কল্পনা, বা চিন্তাধাৰাৰ পৰা ওপজা মনোযোগ। এই মনোযোগ পৰিৱেশত উপস্থিত থকা বাহ্যিক উদ্দীপকসমূহৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত নহয়। মনোযোগৰ এই প্ৰকাৰত ব্যক্তিজন ইমানেই মগ্ন হৈ থাকে যে তেওঁ তেওঁৰ চাৰিওফালৰ কোনো কাৰ্যকলাপৰ ভু নোপোৱা হয়।
উদাহৰণ: কবি বা বিজ্ঞানীসকলে গভীৰ চিন্তাত মগ্ন হৈ থকা বৌদ্ধিক ক্ৰিয়াকলাপ।
সংবেদনাত্মক মনোযোগ (Sensational Attention): এই মনোযোগ ভাৱাত্মক মনোযোগৰ বিপৰীতধৰ্মী। যেতিয়া পৰিৱেশৰ কোনো বাহ্যিক উদ্দীপকৰ দ্বাৰা আমাৰ ইন্দ্ৰিয়বোৰ উদ্দীপিত হয়, তেতিয়াহে এইবিধ মনোযোগ প্ৰদান কৰা হয়। ই প্ৰধানকৈ উদ্দীপকৰ আকৰ্ষণ ক্ষমতা আৰু ইন্দ্ৰিয়সমূহৰ সজাগতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।
উদাহৰণ: হঠাতে শুনা যোৱা তীব্ৰ শব্দ, বা তীব্ৰ পোহৰৰ প্ৰতি আমাৰ চকুৰ জৰিয়তে মনোযোগ প্ৰদান কৰা।
(খ) বিশ্লেষণাত্মক আৰু সংশ্লেষণাত্মক মনোযোগ (Analytical and Synthetical Attention):
বিশ্লেষণাত্মক মনোযোগ (Analytical Attention): যেতিয়া আমি কোনো এটা বস্তু বা বিষয়ৰ ওপৰত মনোযোগ প্ৰদান কৰোঁ, তেতিয়া আমি ইয়াৰ প্ৰতিটো তথ্য বা বিৱৰণ সূক্ষ্মভাৱে পৰ্যবেক্ষণ কৰোঁ। ইয়াত কোনো বস্তু বা বিষয়ৰ সামগ্ৰিক ৰূপক লক্ষ্য কৰা নহয়, কিন্তু পুংখানুপুংখভাৱে বিশ্লেষণ কৰি চোৱা হয়।
উদাহৰণ: ব্যক্তি এজনৰ মুখৰ বিভিন্ন অংশসমূহ (চকু, নাক, মুখ) পৃথক পৃথকভাৱে পুংখানুপুংখভাৱে লক্ষ্য কৰা।
সংশ্লেষণাত্মক মনোযোগ (Synthetical Attention): সংশ্লেষণাত্মক মনোযোগ বিশ্লেষণাত্মক মনোযোগৰ বিপৰীতধৰ্মী। ইয়াত বস্তু বা বিষয়ৰ ওপৰত সামগ্ৰিকভাৱে মনোযোগ প্ৰদান কৰা হয়। ইয়াত বস্তু বা বিষয়ৰ অংশসমূহক পৃথক পৃথকভাৱে গুৰুত্ব প্ৰদান কৰাৰ পৰিৱৰ্তে সামগ্ৰিক ৰূপত পৰ্যবেক্ষণ কৰা হয়।
উদাহৰণ: ব্যক্তি এজনৰ মুখৰ বিভিন্ন অংশসমূহক পৃথকভাৱে অধ্যয়ন কৰাৰ পৰিৱৰ্তে সামগ্ৰিকভাৱে মুখখনক লক্ষ্য কৰি ব্যক্তিজনক চিনাক্ত কৰা।
৪। আগ্ৰহ কি? ইয়াৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ আগ্ৰহ (Interest):
আগ্ৰহ হৈছে মনোযোগৰ নিৰ্ধাৰক বা কাৰক। ই হৈছে ব্যক্তি এজনক মনোযোগ প্ৰদানৰ বাবে অভিৰোচিত কৰা সবাতোকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ আভ্যন্তৰীণ চৰ্ত বা অৱস্থা। যেতিয়া কোনো এটা বিষয় বা বস্তু ব্যক্তি এজনৰ বাবে চিন্তা বা ভালপোৱাৰ কাৰণ হয়, তেতিয়া ইয়াৰ অৰ্থ হ’ল যে ব্যক্তিজনৰ সেই বিষয় বা বস্তুটোৰ প্ৰতি আগ্ৰহ বা ৰুচি আছে।
আগ্ৰহৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ:
(ক) অন্তৰ্নিহিত অৱস্থা: আগ্ৰহ মনৰ এটা অন্তৰ্নিহিত (Implicit) অৱস্থা যিয়ে ব্যক্তিক কাৰ্য কৰিবলৈ অনুৰোধ বা অনুপ্ৰাণিত কৰে।
(খ) অনুভূতিৰ পৰা উদ্ভৱ: প্ৰতিজন ব্যক্তিৰে মনত থকা অনুভূতি বা অনুভৱৰ পৰাই সাধাৰণ আগ্ৰহ ওপজে।
(গ) সুপ্ত বা অৰ্জিত:
সুপ্ত (Inherited) আগ্ৰহ: ভোক আদিৰ দৰে প্ৰবৃত্তিৰ পৰা উদ্ভৱ হোৱা আগ্ৰহ।
অৰ্জিত (Acquired) আগ্ৰহ: শিক্ষণ, অভিজ্ঞতা আৰু প্ৰশিক্ষণ আদিৰ ফলস্বৰূপে আহৰণ কৰা আগ্ৰহ, যেনে- কোনো খেল খেলাৰ আগ্ৰহ।
(ঘ) স্থায়ীত্ব: আগ্ৰহ দীৰ্ঘস্থায়ী বা ক্ষণস্থায়ী দুয়োধৰণৰ হ’ব পাৰে। যেনে- পিতৃ-মাতৃৰ সন্তানৰ ভালৰ প্ৰতি থকা আগ্ৰহ দীৰ্ঘস্থায়ী, আনহাতে বাতৰি কাকত পঢ়াৰ আগ্ৰহ ক্ষণস্থায়ী।
(ঙ) মনোযোগৰ প্ৰধান কাৰক: আগ্ৰহক মনোযোগৰ প্ৰধান আভ্যন্তৰীণ কাৰক বুলি বিবেচনা কৰা হয়।
৫। মনোযোগ আৰু আগ্ৰহৰ সম্বন্ধ বিচাৰ কৰা।
উত্তৰঃ মনোযোগ আৰু আগ্ৰহৰ মাজত এক অতি নিকট আৰু পাৰস্পৰিক (Reciprocal) সম্বন্ধ আছে। এই দুয়োটা মানসিক ধাৰণা এটাই আনটোক প্ৰভাৱিত কৰে।
ঘনিষ্ঠ আন্তঃসম্বন্ধ:
১. আগ্ৰহ হ’ল সুপ্ত মনোযোগ: মেকডুগলে মন্তব্য আগবঢ়াইছিল, “আগ্ৰহ হৈছে সুপ্ত মনোযোগ আৰু মনোযোগ হৈছে আগ্ৰহৰ সক্ৰিয়তা।” অৰ্থাৎ, যেতিয়া কোনো বিষয়ৰ প্ৰতি আগ্ৰহ মনত সুপ্ত অৱস্থাত থাকে, তেতিয়ালৈ ই আগ্ৰহ; আৰু যেতিয়া ই সক্ৰিয় হৈ উঠে (আচৰণত প্ৰকাশ পায়), তেতিয়া ইয়াক মনোযোগ বুলি কোৱা হয়।
২. মুদ্ৰাৰ দুটা পিঠি: জেমছ ৰ’ছৰ মতে, আগ্ৰহ আৰু মনোযোগ হৈছে এটা মুদ্ৰাৰে দুটা পিঠি সদৃশ। অৰ্থাৎ, কোনো বিষয় বা বস্তুৰ প্ৰতি আগ্ৰহ থাকিলে অতি স্বাভাৱিকভাৱে, নিজে নিজে মনোযোগৰ সৃষ্টি হয়। আগ্ৰহ অবিহনে মনোযোগ বৰ্তি থাকিব নোৱাৰে।
পাৰস্পৰিকতা:
মনোবিজ্ঞানীসকলৰ মাজত এই সম্পৰ্কক লৈ কিছু মতভেদ আছে। কিছুমান মনোবিজ্ঞানীয়ে মত পোষণ কৰে যে আগ্ৰহ সদায় মনোযোগৰ বাবে অপৰিহাৰ্য নহয়।
১. মনোযোগৰ দ্বাৰা আগ্ৰহৰ সৃষ্টি: এজন ব্যক্তিয়ে কোনো বিষয়ত আগ্ৰহ নথকা সত্ত্বেও স্বেচ্ছাই মনোযোগ দিব পাৰে (ঐচ্ছিক মনোযোগ)। উদাহৰণস্বৰূপে, এজন শিক্ষাৰ্থীয়ে আৰম্ভণিতে কেৱল প্ৰয়োজন হোৱা বাবেহে বিষয় এটা মনোযোগ দি অধ্যয়ন কৰে, কিন্তু লাহে লাহে তেওঁৰ সেই বিষয়টোৰ প্ৰতি আগ্ৰহ জন্মিবলৈ ধৰে। এইদৰে মনোযোগ আগ্ৰহৰ কাৰণত পৰিণত হৈ পৰে।
গতিকে, আগ্ৰহ আৰু মনোযোগৰ মাজত এক পাৰস্পৰিক সম্পৰ্ক আছে। ইহঁতৰ এটাই আনটোক পৰিচালিত কৰে: আগ্ৰহে মনোযোগক স্বতঃস্ফূৰ্তভাৱে সৃষ্টি কৰে, আৰু সচেতনভাৱে দিয়া মনোযোগে পিছলৈ আগ্ৰহৰ জন্ম দিব পাৰে।
৬। আগ্ৰহ আৰু মনোযোগৰ শিক্ষাক্ষেত্ৰত গুৰুত্ব সম্পর্কে আলোচনা আগবঢ়োৱা।
উত্তৰঃ মনোযোগ প্রদান কৰা মানে হৈছে এটা নির্দিষ্ট বিষয়ৰ ওপৰত লক্ষ্য নিবন্ধ কৰা বা সচেতনতা আৰোপ কৰা আৰু আগ্রহ হৈছে মনোযোগৰ অতিকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ আভ্যন্তৰীণ চৰ্ত। সেয়েহে, ইহঁতৰ সংজ্ঞাৰ পৰা সহজেই অনুমেয় যে মনোযোগ আৰু আগ্রহ দুয়োটাৰে যথেষ্ট শৈক্ষিক তাৎপর্য আছে। দৰাচলতে শৈক্ষিক ক্ষেত্ৰত ইহঁতৰ গুৰুত্ব ইমানেই বেছি যে ইহঁতৰ অবিহনে এজন শিক্ষার্থীৰ শৈক্ষিক জীৱন শূন্যত পৰিণত হ’ব পাৰে। শৈক্ষিক জোখ-মাখৰ ক্ষেত্ৰত আগ্রহ আৰু মনোযোগ উভয়কে “শিক্ষাৰ উপায় তথা সমাপ্তি” বুলি অভিহিত কৰা হৈছে। মনোযোগ আৰু আগ্রহ দুয়োটা হৈছে প্রধান উপায় যাৰ দ্বাৰা শিক্ষার্থীসকলে শিকাৰ বাবে মানসিক সজাগতা তথা ইচ্ছা বা উৎসাহ বৃদ্ধি কৰিব পাৰে। আকৌ, আধুনিক শিক্ষাবিদসকলে শিক্ষার্থীসকলৰ মাজত আগ্ৰহ আৰু মনোযোগ সৃষ্টি কৰাটো শিক্ষকসকলৰ মুখ্য কৰ্তব্য বুলি মন্তব্য কৰে যাতে ইয়াৰ দ্বাৰা শিক্ষাৰ্থীসকলক আত্ম-শিক্ষণৰ দিশে অভিৰোচিত কৰিব পৰা যায়। এই ধাৰণাটোৰ পৰাই মনোযোগ আৰু আগ্রহক শিক্ষা ক্ষেত্ৰত উপায় আৰু সমাপ্তি বুলি কোৱা হয়। সেয়েহে, আমি অনুমান কৰিব পাৰোঁ যে শিক্ষা ক্ষেত্রত শিক্ষার্থী আৰু শিক্ষক উভয়ৰে বাবে মনোযোগ আৰু আগ্রহ দুয়োটাৰে যথেষ্ট শৈক্ষিক তাৎপর্য আছে।
৭। তলত দিয়া উক্তিকেইটা ব্যাখ্যা কৰাঃ
(ক) “আগ্রহ মনোযোগৰ সুপ্ত অৱস্থা আৰু মনোযোগ আগ্ৰহৰ সক্রিয় অৱস্থা।”
(খ) “মনোযোগ আৰু আগ্রহ একেটা মুদ্ৰাৰে দুটা পিঠি মাথোন।”
(গ) “আগ্রহ শিক্ষাৰ উপায় আৰু সমাপ্তিও।”
উত্তৰঃ (ক) “আগ্রহ মনোৰোগৰ সুপ্ত অৱস্থা আৰু মনোযোগ আগ্রহৰ সক্রিয় অৱস্থা”: আগ্রহ আৰু মনোযোগৰ মাজত এক ওতঃপ্রোত সম্বন্ধ আছে। দৰাচলতে দুয়োটা হৈছে এটা মুদ্রাৰে দুই পিঠি সদৃশ। আগ্রহ যে মনোযোগৰ এটা ব্যক্তিনিষ্ঠ অৱস্থা তাক নুই কৰিব নোৱাৰি। যেতিয়ালৈ এজন ব্যক্তিৰ কোনো এটা বস্তু বা বিষয়ৰ প্রতি নির্দিষ্ট আগ্রহ নাথাকে তেওঁ সেই বস্তু বা বিষয়টোত মনোযোগ প্রদান কৰিব নোৱাৰে। গতিকে, মনোযোগ ধৰি ৰখাৰ ক্ষেত্ৰত প্রথম পদক্ষেপ হৈছে মনত আগ্ৰহৰ সৃষ্টি কৰা। সেয়েহে মেকডুগলে মন্তব্য কৰিছে, “আগ্রহ হৈছে মনোযোগৰ সুপ্ত অৱস্থা আৰু মনোযোগ আগ্ৰহৰ সক্রিয় অৱস্থা মাথোন।” অর্থাৎ, মনত সুপ্ত হৈ থকা মনোযোগে হ’ল আগ্রহ আৰু যেতিয়া এই আগ্রহ সক্রিয় হৈ উঠে, তেতিয়া আমি ইয়াক মনোযোগ বুলি কওঁ।
অৱশ্যে, কিছুমান মনোবিদে সম্পূর্ণৰূপে আগ্রহ সম্পর্কে আগবঢ়োৱা ধাৰণাক গ্রহণ নকৰে। তেওঁলোকে আগ্রহহীন বস্তু বা বিষয়ৰ ওপৰতো মনোযোগ নিবদ্ধ কৰিব পৰা যায় বুলি ধাৰণা কৰে। এজন ব্যক্তিয়ে পুনৰাবৃত্তিৰ ফলস্বৰূপেও কোনো বস্তু বা বিষয়ৰ প্রতি আগ্রহী হ’বলৈ ধৰিব পাৰে। উদাহৰণস্বৰূপে যদিহে এজন শিক্ষার্থীয়ে স্বেচ্ছাই আৰু নিয়মীয়াভাৱে এটা বাধ্যতামূলক বিষয় অধ্যয়ন কৰি থাকে, তেন্তে বিষয়টোৰ প্রতি তেওঁৰ আগ্রহ সৃষ্টি হ’ব পাৰে। এইদৰে, মনোযোগেও আগ্ৰহৰ সৃষ্টি কৰিব পাৰে। এইধৰণে মনোযোগো আগ্ৰহৰ এক কাৰণত পৰিণত হ’ব পাৰে।
(খ) “মনোযোগ আৰু আগ্রহ একেটা মুদ্রাৰে দুটা পিঠি মাথোন”: মনোযোগ আৰু আগ্রহ উভয়ে শিক্ষণৰ মৌলিক চৰ্ত। এই দুটাৰ অবিহনে শিক্ষণ ফলপ্রসু নহয়। জে. এছ. ৰ’ছৰ মন্তব্য অনুসৰি, “মনোযোগ আৰু আগ্রহ হৈছে একেটা মুদ্রাৰে দুই পিঠি সদৃশ।” মনোযোগ আৰু আগ্রহক এটাৰ পৰা আনটোক পৃথক কৰিব পৰা নাযায়, যিহেতু এটাৰ অবিহনে আনটোৰ কোনো মূল্য নাই। আগ্রহ অবিহনে মনোযোগ সম্ভৱ নহয় যদিও কিছুমান মনোবিদে স্বেচ্ছা তথা অবিৰতভাৱে প্ৰদান কৰা দীঘলীয়া মনোযোগেও আগ্ৰহৰ সৃষ্টি কৰিব পাৰে বুলি বিশ্বাস কৰে।
(গ) “আগ্রহ শিক্ষাৰ উপায় আৰু সমাপ্তিও”: যেতিয়া আমি আগ্ৰহ আৰু মনোযোগৰ শৈক্ষিক তাৎপৰ্যৰ বিষয়ে অধ্যয়ন কৰোঁ, আমি লক্ষ্য কৰোঁ যে আগ্রহ আৰু মনোযোগ উভয়কে “শিক্ষাৰ উপায় আৰু সমাপ্তি” হিচাপে বিবেচনা কৰা হয়। এই দুয়োটা হৈছে শিক্ষার্থীসকলে শিক্ষণৰ বাবে মনৰ সচেতনতা আৰু ইচ্ছাক বিকশিত কৰাৰ প্ৰধান উপায়। আকৌ, আধুনিক শিক্ষাবিদসকলে মন্তব্য কৰে যে শিক্ষাৰ্থীসকলৰ মাজত আগ্রহ আৰু মনোযোগ গঢ়ি তোলাটোৱে হৈছে শিক্ষকসকলৰ প্ৰধান কৰ্তব্য যাতে ইয়াৰ দ্বাৰ শিক্ষার্থীসকল আত্ম-শিক্ষণৰ দিশে অভিৰোচিত হয়। এই ধাৰণাটোৰ পৰাই আগ্রহ আ মনোযোগক শিক্ষাক্ষেত্রত উপায় আৰু সমাপ্তি বুলি অভিহিত কৰা হয়।
৮। এগৰাকী শিক্ষক হিচাপে নিজকে গণ্য কৰি লৈ শিক্ষার্থীৰ মনোযোগ আৰু আগ্রহ বর্দ্ধনৰ বাবে কি কি উপায় অৱলম্বন কৰিবা?
উত্তৰঃ শিক্ষার্থীসকলৰ মাজত আগ্রহ আৰু মনোযোগ বৃদ্ধি কৰিবলৈ নিম্নোল্লিখিত উপায়সমূহ অৱলম্বন কৰিলোহেঁতেনঃ
(ক) শিক্ষণত উজ্জ্বল ছবি, উজ্জ্বল ৰঙৰ শিক্ষণ সঁজুলি আদিৰ ব্যৱহাৰ কৰিলোহেঁতেন, যিয়ে কণ কণ শিক্ষার্থীসকলক আকৰ্ষণ কৰাৰ লগতে তেওঁলোকৰ মনোযোগ ধৰি ৰখাত সহায় কৰিব।
(খ) উন্নত প্রদর্শন আগবঢ়োৱাসকলক সৰু সৰু পুৰস্কাৰ প্ৰদান আৰু প্রশংসা কৰিলোহেঁতেন যাতে তেওঁলোক উৎসাহিত হোৱাৰ লগতে অন্য শিক্ষার্থীসকল অভিৰোচিত হয়।
(গ) মই কিছুমান শিক্ষণ সঁজুলি ব্যৱহাৰ কৰিলোহেঁতেন যিবোৰে শিক্ষার্থীসকলক হাতে-কামে কৰি শিক্ষা লাভ কৰাত সহায় কৰে।
(ঘ) পুনৰাবৃত্তিয়ে সৰু ল’ৰা-ছোৱালীৰ মনোযোগ ধৰি ৰখাত বৃহৎভাৱে সহায় কৰে, সেয়েহে মই ইয়াক বিজ্ঞভাৱে ব্যৱহাৰ কৰিলোহেঁতেন।
(ঙ) শ্রেণীসমূহৰ সময়সীমাৰ মাজত বিৰতিৰ সু-ব্যৱস্থা কৰিলোহেঁতেন যাতে তেওঁলোক বিৰক্ত আৰু ভাগৰুৱা হৈ নপৰে।
(চ) ল’ৰা-ছোৱালীয়ে হাঁহি আমোদ পায়। গতিকে, তেওঁলোকৰ আগ্ৰহ আৰু মনোযোগক সজীৱ কৰি ধৰি ৰাখিবলৈ তেওঁলোকৰ বয়সৰ বাবে সঠিক হোৱাকৈ হাস্যৰসৰ ব্যৱহাৰ কৰিলোহেঁতেন।
৯। মনোযোগৰ বস্তুনিষ্ঠ আৰু ব্যক্তিনিষ্ঠ কাৰণবোৰ ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ মনোযোগৰ বস্তুনিষ্ঠ বা বাহ্যিক কাৰণসমূহঃ এইবোৰ হৈছে উদ্দীপকৰ কিছুমান বৈশিষ্ট্য যিয়ে কোনো বস্তু বা বিষয়ৰ প্ৰতি ব্যক্তিৰ মনোযোগ আকর্ষিত কৰে। নিম্নোলিখিত চর্ত বা কাৰণসমূহে ব্যক্তি এজনক কোনো এটা বস্তুৰ প্রতি মনোযোগ প্রদান কৰিবলৈ প্ৰেৰিত কৰেঃ
(ক) তীব্রতাঃ উদ্দীপকৰ তীব্রতা যিমানে অধিক হয়, ই সিমানে সহজে মনোযোগ আকর্ষিত কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে উচ্চ স্বৰ, তিৰবিৰাই থকা উজ্জ্বল পোহৰ, গাঢ় উজ্জ্বল ৰং আদি।
(খ) আকাৰঃ এটা সৰু আকাৰৰ বস্তুতকৈ এটা ডাঙৰ আকাৰৰ বস্তুৱে সহজে আকর্ষিত কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে এটা সুউচ্চ অট্টালিকা, এটা হাতী, এখন ডাঙৰ বিজ্ঞাপনফলক আদি।
(গ) গতিশীলতাঃ স্থিতিশীল বস্তুতকৈ গতিশীল বস্তু বেছি তাৎক্ষণিকভাৱে ব্যক্তিৰ মন আকৰ্ষিত কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে দূৰদৰ্শন বা চলচ্চিত্র আদিক শিক্ষণ সঁজুলি হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰিলে বিষয়টো অধিক মনোগ্রাহী হৈ উঠে।
(ঘ) নতুনত্বঃ এটা নতুন বস্তু বা বিষয় অথবা ধাৰণাৰ সাৰ্বজনীন আকর্ষণ থাকে। উদাহৰণস্বৰূপে এটা নতুন শৈলী।
(ঙ) বৈসাদৃশ্যঃ এটা বৈসাদৃশ্যমূলক বস্তু বা বিষয়েও সহজে মনোযোগ আকর্ষণ কৰে। এই বৈসাদৃশ্য আকাৰ, আকৃতি, ৰং আদিৰ হ’ব পাৰে। উদাহৰণস্বৰূপে এজন অতি চাপৰ আৰু ওখ ব্যক্তিয়ে একেলগে খোজ কাঢ়ি যোৱা।
(চ) পুনৰাবৃত্তিঃ যদিহে কোনো এটা বস্তু বা বিষয় বাৰে বাৰে পুনৰাবৃত্তি কৰি থকা হয় তেন্তে তাত মনোযোগ নিবদ্ধ কৰিবলৈ এজন ব্যক্তি বাধ্য হৈ পৰে। উদাহৰণস্বৰূপে বিজ্ঞাপন এটাৰ পুনৰাবৃত্তি বা এলার্ম ঘড়ী এটাৰ পুনৰাবৃত্ত শব্দ।
(ছ) পৰিৱৰ্তনঃ কোনো ধৰণৰ মনোযোগ আকৰ্ষণ কৰিব নোৱাৰা বস্তু বা বিষয় এটাৰে যেতিয়া হঠাতে তীব্রতাৰ বা অন্য পৰিৱৰ্তন হয় ই তৎক্ষণাতে মনোযোগ আকর্ষণ কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে এজন বক্তাই হঠাতে তেওঁ স্বৰ উচ্চ কৰা, শব্দ কৰি চলি থকা যন্ত্ৰ এটা হঠাতে স্তব্ধ বা শব্দহীন হৈ পৰা।
(জ) গোপনীয়তাঃ যিবোৰ বস্তু গোপন বুলি ঢাকি ৰখা হয় যাতে আনে দেখা নাপায়, তেনেবোৰ বস্তুৱে মানুহক অধিক আকর্ষণ কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে শিশুসকলে বেছিকৈ মানা কৰা
বস্তু ঢুকি পাবলৈ কৰা চেষ্টা।
(ঝ) অৱস্থিতিঃ বস্তু এটাৰ অৱস্থিতিত ব্যক্তি এজনক ইয়াৰ প্ৰতি আকৰ্ষণ কৰাৰ কাৰক হ’ব পাৰে। উদাহৰণস্বৰূপে বাতৰি কাকত এখনৰ বিশেষ শিতান এটাত বিজ্ঞাপন এটাৰ অৱস্থিতি।
(ঞ) শৃংখলাৱদ্ধতাঃ শৃংখলাৱদ্ধভাৱে উপস্থাপন কৰা বস্তুৱে সহজে আকর্ষণ কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে সৈনিকসকলে সামঞ্জস্য ৰাখি বা কদম মিলাই খোজ কঢ়া।
মনোযোগৰ ব্যক্তিনিষ্ঠ বা আভ্যন্তৰীণ কাৰণসমূহঃ এইবোৰ হৈছে ব্যক্তিৰ আভ্যন্তৰীণ বা অন্তর্নিহিত বৈশিষ্ট্য যিবোৰ মানসিক অৱস্থাৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত। এই কাৰকসমূহৰ কিছুমান জন্মগত আৰু কিছুমান আর্জিত হয়। এইবোৰ হ’লঃ
(ক) প্রবৃত্তিঃ জীৱই কিছুমান জন্মগত প্রবৃত্তিৰ তাড়নাত নির্দিষ্ট বস্তু কিছুমানৰ প্রতি মনোযোগ প্ৰদান কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে যেতিয়া এজন ব্যক্তিৰ ভোক লাগে তেতিয়া তেওঁ খোৱা বস্তুৰ ওপৰত মনোযোগ নিবদ্ধ কৰে।
(খ) আৱেগঃ যেতিয়া আমি কিছুমান আৱেগৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত হওঁ, তেতিয়া আমি এই আৱেগসমূহৰ সৈতে জড়িত বস্তু, বিষয় বা ব্যক্তিৰ প্রতি মনোযোগ প্রদান কৰোঁ। উদাহৰণস্বৰূপে যেতিয়া আমি সংকিত হওঁ তেতিয়া ভয়লগা বস্তুৰ ওপৰত মনোযোগ দিও।
(গ) মানসিক প্রকৃতিঃ ব্যক্তি এজনৰ মানসিক প্রকৃতি অনুসৰি তেওঁ নির্দিষ্ট বস্তুৰ প্ৰতি মনোযোগী হৈ উঠিব পাৰে। উদাহৰণস্বৰূপে সংগীতৰ ৰুচি থকা ব্যক্তি এজন সংগীতৰ প্রতি মনোযোগী হয়।
(ঘ) অভ্যাসঃ অভ্যাসৰ তাড়নাতো আমি নির্দিষ্ট কিছুমান বস্তুৰ প্রতি মনোযোগ প্রদান কৰোঁ। উদাহৰণস্বৰূপে আমি ৰাতি শোৱাৰ আগতে গে’টৰ তলাটো পৰীক্ষা কৰোঁ।
(ঙ) আগ্রহঃ আমি সেইবোৰ বিষয় বা বস্তুত অধিক মনোযোগ প্রদান কৰোঁ যাৰ প্ৰতি আমাৰ আগ্রহ থাকে। উদাহৰণস্বৰূপে বজাৰত বস্তু ক্ৰয় কৰোঁতে বজাৰৰ সকলো বস্তু আকর্ষণীয় হোৱা সত্ত্বেও আমি কেৱল কিনিবলৈ বিচৰা বস্তুবোৰ কিনো।
বাহ্যিক কাৰকবোৰ অস্থায়ী আৰু এইবোৰ প্ৰাথমিক পৰ্যায়ৰ কণ কণ ল’ৰা-ছোৱালীসকলৰ মনোযোগ ধৰি ৰখাৰ ক্ষেত্ৰত উপযোগী। আনহাতে, আভ্যন্তৰীণ কাৰকবোৰ অধিক গুৰুত্বপূৰ্ণ আৰু জ্যেষ্ঠ শিক্ষার্থীসকলৰ মনোযোগ ৰক্ষা কৰাৰ ক্ষেত্ৰত উপযোগী।
১০। আগ্ৰহৰ উৎসসমূহ বর্ণনা কৰা।
উত্তৰঃ আগ্ৰহৰ উৎস বা আগ্রহক প্ৰভাৱিত কৰা কাৰকসমূহ হ’লঃ
(ক) জন্মগত প্রবৃত্তিঃ প্রায়ে দেখা যায় যে আমি নির্দিষ্ট কিছুমান প্রবৃত্তিৰ সৈতে জন্ম লাভকৰোঁ যিবোৰৰ কাৰণে আমি শৈশৱৰ পৰা কোনো বস্তু বা বিষয়ৰ প্ৰতি আগ্ৰহী হৈ পৰোঁ।
(খ) বয়সঃ বয়সৰ লগে লগে আমাৰ আগ্ৰহৰ পৰিৱৰ্তন হয়, গতিকে বয়স হৈছে আগ্ৰহৰ এটা অন্যতম কাৰক।
(গ) লিংগঃ ল’ৰা আৰু ছোৱালীৰ আগ্রহসমূহ ভিন ভিন হয়।
(ঘ) দৈহিক অৱস্থাঃ দৈহিক সক্ষমতা, দক্ষতা তথা ইচ্ছা আদিয়ে আংশিকভাৱে এজন ব্যক্তিৰ আগ্রহসমূহ নির্ধাৰণ কৰে।
(ঙ) বৌদ্ধিক যোগ্যতাঃ বিভিন্ন স্তৰৰ বৌদ্ধিক যোগ্যতা-সম্পন্ন ব্যক্তিৰ আগ্রহো বিভিন্ন ধৰণৰ হয়।
(চ) আর্থ-সামাজিক স্থিতিঃ ব্যক্তি এজনৰ সামাজিক পৰিৱেশ, আর্থিক স্থিতি তথা সংস্কৃতিৰো ব্যক্তিজনৰ আগ্ৰহৰ ওপৰত যথেষ্ট প্রভাৱ থাকে।
(ছ) শিক্ষণঃ সময় অনুযায়ী আমি যি শিকো তাৰ প্ৰভাৱ আমাৰ পৰিৱৰ্তিত আগ্ৰহৰ ওপৰত পৰে। ওপৰত উল্লেখ কৰা সমূহৰ উপৰি আমাৰ আগ্ৰহক প্ৰভাৱিত কৰা অন্য কিছুমান কাৰকো আছে, যেনে— অভ্যাস, ভাৱানুভূতি, ইচ্ছা-আশা, লক্ষ্য, আচৰণ আদি।
১১। তলত দিয়া বিষয়সমূহৰ বিষয়ে চমুকৈ লিখাঃ
(ক) মনোযোগৰ স্বৰূপ।
উত্তৰঃ মনোযোগ হৈছে এক মানসিক প্ৰক্ৰিয়া যাৰ দ্বাৰা ব্যক্তি এজনে বহুতো উদ্দীপকৰ পৰা এটা নিৰ্দিষ্ট উদ্দীপকক বাছি লৈ তাৰ ওপৰত নিজৰ চেতনা (Consciousness) কেন্দ্ৰীভূত কৰে। ই হৈছে মানসিক শক্তিৰ এটা বাছনিমূলক (Selective) আৰু কেন্দ্ৰীভূতকৰণ (Concentrating) কাৰ্য।
মনোযোগৰ স্বৰূপৰ মূল বৈশিষ্ট্যসমূহ:
১. বাছনিমূলক প্ৰক্ৰিয়া (Selective Process): আমাৰ চাৰিওফালে বহুতো উদ্দীপক থাকে, কিন্তু মনোযোগে কেৱল এটা বা কেইটামান উদ্দীপকক বাছি লয় আৰু আনবোৰক আওকাণ কৰে।
২. মানসিক সক্ৰিয়তা (Mental Activity): মনোযোগ হৈছে এটা সক্ৰিয় মানসিক প্ৰচেষ্টা। আনকি স্বতঃস্ফূৰ্ত মনোযোগৰ ক্ষেত্ৰতো মনটো সেই উদ্দীপকৰ প্ৰতি সক্ৰিয় হৈ উঠে।
৩. কেন্দ্ৰীভূতকৰণ (Concentration): মনোযোগ মানে হৈছে মানসিক শক্তিক এটা নিৰ্দিষ্ট লক্ষ্য, বস্তু বা সমস্যাৰ ওপৰত কেন্দ্ৰীভূত কৰা।
৪. আৱেগিক আৰু উদ্দেশ্যপ্ৰণোদিত (Emotional and Purposive): মনোযোগ প্ৰায়েই কোনো উদ্দেশ্য বা লক্ষ্যৰ দ্বাৰা পৰিচালিত হয়। যি উদ্দীপকৰ সৈতে ব্যক্তিৰ আৱেগ বা আগ্ৰহ জড়িত, সেই ফালে মনোযোগ সহজে আকৰ্ষিত হয়।
৫. পৰিৱৰ্তনশীলতা (Shifting Nature): মনোযোগ কেতিয়াও এটা বিষয়ত বহু সময়ৰ বাবে স্থিৰ হৈ নাথাকে। ইয়ে ইয়ে এটা বিষয়ৰ পৰা আন এটা বিষয়লৈ স্থানান্তৰিত হৈ থাকে।
এইদৰে, মনোযোগ হৈছে এক গতিশীল, বাছনিমূলক আৰু কেন্দ্ৰীভূত প্ৰক্ৰিয়া যাৰ জৰিয়তে ব্যক্তিয়ে পৰিৱেশৰ পৰা তথ্য আহৰণ কৰে আৰু আচৰণ নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
(খ) ঐচ্ছিক মনোযোগ কি? উদাহৰণ দিয়া।
উত্তৰঃ যেতিয়া এজন ব্যক্তিয়ে নিজস্ব সিদ্ধান্ত তথা তীব্র ইচ্ছা অনুসৰি দৈহিক আৰু মানসিকভাৱে মনোযোগ প্রদানৰ বাবে প্রস্তুত হয়, তেতিয়া তাক ঐচ্ছিক মনোযোগ বুলি কোৱা হয়। কেৱল পৰিপক্ক ল’ৰা-ছোৱালী আৰু পূর্ণ বয়স্ক লোকসকলেহে এনেধৰণৰ মনোযোগ প্রদান কৰিবলৈ সক্ষম হয়। কণ কণ শিশুসকল এই মনোযোগৰ অনুশীলন কৰিবলৈ সক্ষম নহয়।
ঐচ্ছিক মনোযোগ দুই প্ৰকাৰৰ। প্ৰথমটো হৈছে স্পষ্ট বা নিশ্চিত ঐচ্ছিক মনোযোগ, য’ত ব্যক্তিয়ে পৰিৱেশৰ কোনো এক বাহ্যিক কাৰণে কোনো সন্দেহ নোহোৱাকৈ ইচ্ছাকৃতভাৱে নির্দিষ্ট বস্তু বা বিষয়ৰ প্রতি মনোযোগ প্রদান কৰে। আনহাতে দ্বিতীয়টো হৈছে অনুমিত ঐচ্ছিক মনোযোগ, য’ত মনোযোগ ব্যক্তিৰ অন্তৰৰ পৰা উদ্ভৱ হয় আৰু ই বাহ্যিক কাৰকৰ প্ৰভাৱৰ পৰা মুক্ত হয়। ঐচ্ছিক মনোযোগৰ উদাহৰণ হ’লঃ এজন শিক্ষার্থীয়ে চাৰিওফালে হুলস্থূল হৈ থকা সত্ত্বেও পৰীক্ষাত সফল হোৱাৰ ইচ্ছাৰ বাবে অধ্যয়নত মনোযোগ প্রদান কৰে।
(গ) ঐচ্ছিক মনোযোগ কাক কয়? ইয়াৰ ভাগ দুটা উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ ঐচ্ছিক মনোযোগ হৈছে সেই মনোযোগ, যি কোনো ব্যক্তিৰ ইচ্ছা (Will) বা সচেতন প্ৰচেষ্টা (Conscious Effort) দ্বাৰা নিৰ্দেশিত হয়। যেতিয়া কোনো কাম কৰিবলৈ ব্যক্তি এজনে মনোযোগ দিবলৈ আভ্যন্তৰীণভাৱে সিদ্ধান্ত লয়, তেতিয়া তাক ঐচ্ছিক মনোযোগ বুলি কোৱা হয়। এই মনোযোগ সাধাৰণতে লক্ষ্য-ভিত্তিক (Goal-directed) হয় আৰু ইয়াত মানসিক শক্তিৰ অধিক প্ৰয়োজন হয়, কাৰণ ইয়াত মনক বাৰে বাৰে এটা নিৰ্দিষ্ট কামত নিয়োজিত কৰি ৰাখিবলৈ চেষ্টা কৰা হয়। যেনে— পৰীক্ষাৰ বাবে ৰাতি দেৰিলৈ মনোযোগ দি পঢ়া।
ঐচ্ছিক মনোযোগৰ দুটা ভাগ:
১. প্ৰত্যক্ষ ঐচ্ছিক মনোযোগ (Explicit Voluntary Attention):
এই মনোযোগ পূৰ্ণৰূপে ইচ্ছাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। এই মনোযোগৰ উৎস বিষয়টোৰ আগ্ৰহ নহয়, বৰঞ্চ লক্ষ্য বা কৰ্তব্য। ইয়াত মনোযোগ দিবলৈ মনক বাৰে বাৰে বাধ্য কৰিবলগীয়া হয়। যেনে— ভাল ফলাফলৰ বাবে কষ্টকৰ বিষয় এটা পঢ়াত মনোযোগ দিয়া।
২. পৰোক্ষ ঐচ্ছিক মনোযোগ (Implicit Voluntary Attention):
এই মনোযোগো ইচ্ছাৰ দ্বাৰা আৰম্ভ হয়, কিন্তু ক্ৰমান্বয়ে ই আগ্রহৰ দ্বাৰা পৰিচালিত হয়। যেতিয়া কোনো বিষয়ত মনোযোগ দিয়াৰ পিছত সেই বিষয়টোত আগ্ৰহ জন্মে আৰু মনোযোগটো স্বাভাৱিকভাৱে চলি থাকে, তেতিয়া তাক পৰোক্ষ ঐচ্ছিক মনোযোগ বোলা হয়। ইয়াত মনোযোগ দিবলৈ প্ৰথম অৱস্থাৰ দৰে অধিক প্ৰচেষ্টাৰ প্ৰয়োজন নহয়।
চমুকৈ উত্তৰ দিবাঃ—
(১) সংবেদনাত্মক মনোযোগ কি? উদাহৰণ দি বুজোৱা।
উত্তৰঃ যেতিয়া পৰিৱেশৰ কোনো বাহ্যিক উদ্দীপকৰ দ্বাৰা আমাৰ ইন্দ্ৰিয়সমূহ উদ্দীপিত হৈ বা সংবেদিত হৈ তাৰ প্রতি মনোযোগ প্রদান কৰে, তেনে মনোযোগক সংবেদনাত্মক মনোযোগ
বোলা হয়। এই মনোযোগ উদ্দীপকৰ আকৰ্ষণ ক্ষমতা, ইন্দ্রিয়সমূহৰ সচেতনতা আৰু সংবেদন ক্ষমতা তথা মস্তিষ্কৰ প্রতিক্রিয়াশীলতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। সংবেদনাত্মক মনোযোগৰ উদাহৰণ হ’লঃ তীব্ৰ পোহৰৰ প্ৰতি আমাৰ মনোযোগ নিবদ্ধ হোৱা।
(২) আগ্ৰহৰ অৰ্থ ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰঃ পাঠভিত্তিক প্রশ্নোত্তৰৰ প্ৰশ্ন নং ৪ৰ প্ৰথম অংশ চোৱা।
(৩) প্রত্যক্ষ আৰু পৰোক্ষ মনোযোগ মানে কি বুজা?
উত্তৰঃ যেতিয়া উদ্দীপকৰ শক্তিশালী আকর্ষণ ক্ষমতাই ব্যক্তিৰ মনোযোগ তৎকালীনভাৱে আকর্ষণ কৰে, এনে মনোযোগক প্রত্যক্ষ মনোযোগ বুলি কোৱা হয়। আনহাতে, যেতিয়া কোনো বস্তু বা বিষয়ৰ ওপৰত ই ব নিজস্ব আকর্ষণ ক্ষমতাৰ পৰিৱৰ্তে তাৰ সৈতে সংলগ্ন হৈ থকা অন্য আকর্ষণীয় গুণৰ বাবে মনোযোগ প্রদান কৰা হয় তাক পৰোক্ষ মনোযোগ বুলি কোৱা হয়।
(৪) আগ্রহৰ কেইটামান ঘাই বৈশিষ্ট্য উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ আগ্ৰহৰ কেইটামান ঘাই বৈশিষ্ট্য তলত উল্লেখ কৰা হ’ল:
১. মনোযোগৰ সৈতে ঘনিষ্ঠ সম্পৰ্ক: আগ্ৰহ হৈছে মনোযোগৰ এক নিহিত অৱস্থা, আনহাতে মনোযোগ হৈছে আগ্ৰহৰ কৰ্মক্ষম বা সক্ৰিয় অৱস্থা। যি বিষয়ৰ প্ৰতি আমাৰ আগ্ৰহ থাকে, সেই বিষয়ত আমি স্বতঃস্ফূৰ্তভাৱে মনোযোগ দিওঁ।
২. উদ্দেশ্যপ্ৰণোদিত আৰু প্ৰেৰণাদায়ক: আগ্ৰহ সদায় কোনো এক উদ্দেশ্য বা কাৰ্যৰ দ্বাৰা পৰিচালিত হয়। ই ব্যক্তিৰ মাজত কোনো এক ক্ৰিয়া বা কাম কৰিবলৈ প্ৰেৰণাৰ সৃষ্টি কৰে।
৩. জন্মগত আৰু অৰ্জিত উভয়: কিছুমান আগ্ৰহ জন্মগত বা প্ৰৱৃত্তিমূলক হ’ব পাৰে (যেনে- খেল-ধেমালিৰ প্ৰতি আগ্ৰহ)। আনহাতে, বেছিভাগ আগ্ৰহ অভিজ্ঞতা আৰু শিক্ষণৰ দ্বাৰা পৰিৱেশৰ পৰা অৰ্জিত হয়।
৪. গতিশীল আৰু পৰিৱৰ্তনশীল: আগ্ৰহ স্থিৰ নহয়। বয়স, অভিজ্ঞতা, পৰিৱেশ আৰু শিক্ষণৰ লগে লগে ব্যক্তিৰ আগ্ৰহৰ পৰিৱৰ্তন ঘটে। এটা বয়সত থকা আগ্ৰহ আন এটা বয়সত নোহোৱা হ’ব পাৰে।
৫. ব্যক্তিগত পাৰ্থক্য: প্ৰতিজন ব্যক্তিৰ আগ্ৰহ আন এজনৰ পৰা পৃথক। এই ব্যক্তিগত পাৰ্থক্যৰ বাবেই এজন ব্যক্তিয়ে এটা বিষয়ত মনোযোগ দিয়ে, আনজনে আন এটা বিষয়ত।
৬. আৱেগিক উপাদান: আগ্ৰহৰ লগত এক ধৰণৰ আৱেগিক আনন্দ বা সন্তুষ্টি জড়িত হৈ থাকে। যিটো কাম আমি আগ্ৰহেৰে কৰোঁ, তাত আমি আনন্দ লাভ কৰোঁ।
(৫) সুপ্ত আৰু আৰ্জিত আগ্রহ বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ সুপ্ত আগ্রহ হৈছে সেইবোৰ যি ব্যক্তিৰ স্বাভাৱিক প্রবৃত্তি তথা আৱেগসমূহৰ পৰা উদ্ভৱ হয়, আনহাতে আর্জিত আগ্রহ হৈছে সেইবোৰ আগ্রহ যিবোৰ ব্যক্তি এজনে শিক্ষা, প্রশিক্ষণ, অভিজ্ঞতা আদিৰ ফলস্বৰূপে আহৰণ কৰে।
♦ তলত দিয়া প্রতিটো বাক্যৰ বিপৰীতে “শুদ্ধ” বা “অশুদ্ধ” লিখি উত্তৰ দিবাঃ
(১) মনোযোগে মনৰ সচেতনতাক আৰোপিত কৰা নুবুজায়।
উত্তৰঃ অশুদ্ধ।
(২) আগ্রহ মনোযোগৰ এক আভ্যন্তৰীণ কাৰণ।
উত্তৰঃ শুদ্ধ।
(৩) সকলো বয়সৰ ল’ৰা-ছোৱালীয়ে বিশ্লেষণাত্মক মনোযোগ প্রদান কৰিব পাৰে।
উত্তৰঃ অশুদ্ধ।
(৪) কেৱল বয়সস্থ লোকেহে ভাৱাত্মক মনোযোগ দিব পাৰে।
উত্তৰঃ শুদ্ধ।
(৫) প্রবৃত্তিৰ পৰা সৃষ্টি হোৱা আগ্রহক সুপ্ত আগ্রহ বোলে।
উত্তৰঃ শুদ্ধ।
(৬) দীর্ঘ সময় ধৰি মনোযোগ প্রদান সম্ভৱ নহয়।
উত্তৰঃ শুদ্ধ।
(৭) আর্জিত আগ্রহ সকলো জীৱৰে ক্ষেত্ৰত সমপর্যায়ৰ।
উত্তৰঃ অশুদ্ধ।
(৮) একে সময়তে দুটা বিষয়ত মনোযোগ দিব নোৱাৰি।
উত্তৰঃ শুদ্ধ।
(৯) আগ্রহ স্থায়ী আৰু অস্থায়ী দুয়োধৰণৰ হ’ব পাৰে।
উত্তৰঃ শুদ্ধ।
(১০) মনোযোগ আৰু আগ্ৰহৰ মাজত কাচিৎহে সম্বন্ধ দেখা যায়।
উত্তৰঃ অশুদ্ধ।
দ্বাদশ শ্ৰেণী শিক্ষা অধ্যায় ৫ – সঘনাই সোধা প্ৰশ্ন
Get Free NCERT PDFs
If you want to download free PDFs of any chapter, click the link below and join our WhatsApp group:
